Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Inwentaryzacja wybranego miejsca
Opis wsi/historia
Duża wieś chłopska, położona w odległości 8 km na północ od Olsztyna. Wieś otrzymała przywilej lokacyjny 29 marca 1337 r., nadany przez wójta warmińskiego Henryka Lutra. W latach 1517-1518 byli tutaj osiedlani chłopi przez Mikołaja Kopernika. W czasie wojny polsko-krzyżackiej nastąpiło częściowe zniszczenie wsi, w połowie XVI w. odbudowana i zagospodarowana. Nastąpiło przemieszczanie osadników z Mazowsza, w tym czasie działała tu szkoła. W XVIII w. chłopi miejscowi pracowali głównie przy spławianiu drewna Łyną. W 1887 r. założono bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych, w roku 1896 urodziła się tu słynna poetka i nauczycielka Maria Zientara Malewska. Kościół zbudowano w XIV w., a drugi ok.. 1500 r., który niestety spłonął na początku XVII w. Dziś istniejący kościół został zbudowany w miejscu starego w latach 1894-1896. Brąswałd po roku 1945 został wsią sołecką.
Walory przyrodnicze
Wieś leży w okolicy jeziora Mosąg oraz rzeki Łyny. Usytuowana na wschodnim skraju obniżenia terenu, mocno pofałdowany, bardzo malowniczo wśród wyróżniających się walorów krajobrazowych, w tym licznych małych zbiorników wodnych, stawów i oczek wodnych. Od wschodu rozciągają się lasy, z pozostałych stron otoczona jest gruntami rolnymi z licznymi śródpolnymi kępami zieleni. Piękne widoki rozciągają się już przy wjeździe do miejscowości. Brąswałd posiada punkty, ciągi widokowe.
Walory kulturowe
Miejscowość jest jedną z tych o wybitnych walorach kulturowych. Największym zabytkiem jest neogotycki kościół pw. św. Katarzyny z 1897 r. Znajduje się on na wzgórzu tworząc dominantę całej wsi. Jest otoczony starymi drzewami, przy kościele znajduje się również plebania z XIX w i organistówka. W kościele zachowała się polichromia ze scenami przedstawiającymi dzieje Warmii i Polski oraz liczne dzieła sztuki. Uroku miejscowości dodają liczne kapliczki (łącznie we wsi jest ich 7) wpisane do rejestru zabytków. Innym elementem sakralnym jest cmentarz parafialny, stosunkowo dobrze zachowany z licznymi, unikalnym, zabytkowymi grobami, przykładami sztuki sepulkralnej. Niewielka nekropoli otoczona jest wysokimi, starymi drzewami. Najbardziej znany we wsi jest dom poetki i nauczycielki Marii Zientary – Malewskiej, w którym w roku 1896 urodziła się i potem tworzyła. Przed wejściem stoi popiersie słynnej poetki. Natomiast budynek biblioteki w latach 1931-1938 był ostoją polskości, działała tu polska szkoła. Obecnie oprócz wypożyczalni im. Franciszka Kaupowicza (w latach 1845-1871 walczył z germanizacją) znajduje się Izba Pamięci. Corocznie odbywa się tutaj czytanie poezji Marii Zientary Malewskiej. Znacząca jest również zabudowa warmińska, występują ślady zabudowy drewnianej, czego przykładem jest chałupa z XVII w.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
Układ wsi zbliżony do łańcuchówki ze zwartą zabudową i małą liczbą kolonii wokół wsi.
W miejscowości wielkość działek jest zróżnicowana,. Występują mniejsze o powierzchni 1200 m² oraz większe o powierzchni do 2000 m². Kształtem zbliżone są do prostokąta lub kwadratu. Działki prostokątne krótszym bokiem graniczą z drogą.
Typy zagród W wsi występują dwa typy zagród. W pierwszym budynek mieszkalny usytuowany jest kalenicą równolegle do drogi, znajduje się z przodu działki z wejściem od strony podwórza, natomiast budynki gospodarcze (w liczbie 2,3) znajdują się w głębi działki. Wjazd na działkę prowadzi najczęściej lekkim łukiem, z boku. W drugim typie budynek mieszkalny usytuowany jest kalenicą prostopadle do drogi. Znajduje się z przodu działki z wejściem od strony podwórka, natomiast budynki gospodarcze (2 lub 3) znajdują się w głębi działki.
Układ funkcjonalny W miejscowości rysuje się typowy układ funkcjonalny zagrody. W przeważającej większości gospodarstw przed budynkiem mieszkalnym znajduje się ogródek reprezentacyjny, który graniczy z pasem drogi. Sad i ogród warzywny występują często razem i znajdują się z boku, bądź z tyłu zagrody.
Budynki mieszkalne Charakterystyczny typ budynku mieszkalnego to budynek jednokondygnacyjny z dachem dwuspadowym, pokryty dachówką ceramiczną. Budynek występuje jako otynkowany z fundamentami z naturalnego kamienia. Krokwie wysunięte są poza ścianami budynku. Charakterystyczny jest symetryczny układ budynków. Oś symetrii przebiega przez komin i drzwi wejściowe. Występują okna o podłużnym kształcie usytuowane symetrycznie względem siebie. Stolarka okienna jest najczęściej drewniana.
Budynki gospodarcze Są to najczęściej obiekty murowane z czerwonej cegły, z drewnianym szczytem wykonanym z desek. Dach jest dwuspadowy, pokryty dachówką ceramiczną. Fundamenty zbudowane są z kamienia naturalnego, krokwie wysunięte poza ściany. Charakterystyczny jest symetryczny układ budynku. W centralnej jego części umieszczone są duże drewniane drzwi zakończone łukiem. Po bokach symetrycznie względem siebie umieszczone są węższe drewniane drzwi zakończone łukiem.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Wieś posiada liczne walory kulturowe, przyrodnicze i estetyczne. Nie brakuje też miejsc spełniających rolę kulturalno oświatową, czego przykładem jest funkcjonująca biblioteka, dom Marii Zientary-Malewskiej. Brakuje natomiast szkoły, dzieci dojeżdżają do Bukwałdu i Dywit. Nieco gorzej przedstawia się sytuacja z występowaniem miejsc o charakterze rozrywkowym, także placu zabaw dla dzieci. Jedynymi tego typu obiektami są remiza strażacka (również miejsce spotkań rady wsi, sołtysa z mieszkańcami) oraz teren nad rzeką Łyną (malownicze i zaciszne miejsce) służący do organizacji ognisk dla dzieci młodzieży, także rodzinnych ognisk integracyjnych, spotkań ludności. Również boisko sportowe, dobrze utrzymane służy aktywności mieszkańców. Rozgrywane są tu mecze piłki nożnej pomiędzy drużyną piłkarską z Brąswałdu, a innymi miejscowościami, także mecze towarzyskie. Brakuje punktów usługowych, we wsi funkcjonuje jeden sklep. Dość powszechne jest bezrobocie, brakuje zakładów pracy, w związku z tym ludność dojeżdża do większych miejscowości. Funkcja rolnicza ograniczona jest do minimum, występują tylko gospodarstwa rolnicze. Mieszkańcy borykają się z problemami natury technicznej, brak jest dojazdów asfaltowych, słabe połączenie sieci komunikacyjnej, telefonicznej. Mimo pewnych braków wieś jest postrzegana jako spokojna, życzliwa, estetyczna, czego dowodem jest zajęcie czołowego miejsca w konkursie na estetyczną wieś. Mieszkańcy angażują się społecznie, biorą udział w licznych konkursach organizowanych w regionie i miejscowych imprezach kulturalnych. O możliwości rozwoju turystyki decyduje nie tylko wyjątkowe położenie, ale także bogata historia, tradycja i kultura. Należałoby jednak chronić tradycyjną wieś i nie dopuścić do niekontrolowanej zabudowy, nowych realizacji budowlanych nie nawiązujących do niej, zwłaszcza w przypadku zabudowy letniskowej.