Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Inwentaryzacja wybranego miejsca
Opis wsi/historia
Wrzesina leży w południowej części gminy, przy drodze wojewódzkiej Olsztyn-Morąg. Liczy 389 mieszkańców. Nazwy niemieckie miejscowości to Schoenenberg, Schonenberg, Szombark. Została założona przez kapitułę warmińską w 1352 r., na prawie chełmińskim. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1519-1521 r. została całkowicie zniszczona. W połowie XVI w. liczyła 27 włók ziemi, z czego większość nie była zagospodarowana. W celu ponownego zagospodarowania ziemi sprowadzono osadników z terenu Mazowsza. W 1579 r. wieś posiadała własny młyn. W 1656 r. gospodarowało w niej 17 chłopów i 2 sołtysów. W 1873 r. było 27 domów. Miejscowość została zniszczona częściowo w trakcie wojen francusko-rosyjskich z 1806 r. Była ponownie odbudowana. W 1820 r. mieszkały w niej 177 osoby, a w 1939 r. – 421.
Walory przyrodnicze
Sposób użytkowania i zagospodarowania obszarów Wrzesiny zależy od ich walorów przyrodniczych. Wieś położona jest na obszarze chronionego krajobrazu. W granicach tego krajobrazu znajdują się kompleksy leśne oraz zwarte kompleksy gleb pochodzenia organicznego, które powinny być wykorzystywane rolniczo. Część powinna być przeznaczona pod zalesienie. Mimo braku jeziora, warunki występujące w lasach sprzyjają rozwojowi turystyki i rekreacji, w tym uprawianiu turystyki pieszej i rowerowej.
Walory kulturowe
Wieś ma średniowieczny rodowód oraz typowo wiejską zabudowę (domy z ponad stuletniej cegły, pokryte ceramiczną dachówką) oraz czytelny układ owalnicy. Podlega strefie „B” ochrony konserwatorskiej, a także znajduje się w strefie „E” ochrony ekspozycji kościoła parafialnego p.w. św. Marii Magdaleny, usytuowanego na wzniesieniu. W tej strefie należałoby zadbać o zieleń wysoką, bez ingerencji w zabudowę. Walory kulturowe to przede wszystkim kościół parafialny pw. św Marii Magdaleny w stylu gotyckim. Został wybudowany w XV w. na miejscu starszego, zniszczonego kościoła. W 1500 r. odbyła się konsekracja przez biskupa Jana Wilde. Największe zniszczenia spowodowały liczne wojny z końca XVII w. Na początku XVIII w. został przeprowadzony gruntowny remont, pojawiły się nowe ołtarze oraz drewniane zwieńczenie wieży dzwonniczej. Był zniszczony w trakcie wojen francusko-pruskich w XIX w. Prace remontowe rozpoczęto w II połowie XIX w, natomiast zakończono je w 1870 r. i ponownie dokonano przebudowy na początku XX w. W 1930 r. zostały przeprowadzone prace konserwatorskie. Innymi obiektami sakralnymi objętymi ochroną są dwie kapliczki przydrożne z XIX w. oraz cmentarz rzymskokatolicki z nagrobkami, ogrodzeniem kamiennym i ciekawym drzewostanem oraz jeszcze jedną kapliczką. Pozostałe obiekty to dwie kolejne kapliczki. Pierwsza z 1931 r. poświęcona Matce Boskiej Różańcowej projektu architekta Jana Hormanna z figura rzeźbioną przez niemieckiego artystę z Westfalii, natomiast druga znajdująca się w centrum wsi, z czerwonej cegły. Ciekawe są budynki plebani wchodzące w skład kompleksu kościelnego, wzniesione w 1908 r.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
Wieś ma układ owalnicy o zwartym charakterze.
Kształt działek Działki mają najczęściej kształt czterokątny. Siedliska usytuowane są na zewnątrz owalu, ich kształt jest wydłużony. Sąsiadują ze sobą wzdłuż dłuższych granic zagrody. Działki w środku owalu i wzdłuż dróg dojazdowych mają kształt zbliżony do kwadratu, ich powierzchnia jest mniejsza. Granice działek lekko rozszerzają się lub zwężają ku sobie. W obrębie wsi występują trzy wielkości działek – małe, średnie i duże. Małe zagrody należały kiedyś do gospodarzy uboższych, najczęściej składały się z mniejszego budynku mieszkalnego oraz gospodarczego. Duże zagrody i większość średnich były własnością bogatych gospodarzy, zajmowały dużą powierzchnię i osiadały wszystkie podstawowe budynki.
Typy zagród We wsi można wyróżnić aż sześć typów zagród. W pierwszym typie budynek gospodarczy usytuowany jest po prawej stronie zagrody, prostopadle w stosunku do drogi głównej. Budynki gospodarcze usytuowane w układzie równoległym wobec działki w głębi i po lewej stronie gospodarstwa lub w podtypie sytuacja przedstawia się odwrotnie. Warianty obejmują brak któregoś z budynków gospodarczych. Wjazd na posesję jest po prawej stronie. Typ drugi przedstawia budynek mieszkalny usytuowany z przodu działki, równolegle w stosunku do drogi głównej (mogą występować przesunięcia w lewą lub prawą stronę). Występują dwa budynki gospodarcze. Pierwszy zlokalizowany z tyłu w poprzek zagrody. Drugi z lewej lub prawej strony gospodarstwa, prostopadle do drogi. W jazdy najczęściej z prawej strony. W typie trzecim występują trzy podtypy. Budynek mieszkalny równolegle usytuowany w stosunku do drogi głównej po prawej stronie zagrody. Budynki gospodarcze usytuowane z tyłu w poprzek posesji. Wjazd z lewej strony od ulicy. W drugim podtypie budynek mieszkalny z gospodarczym usytuowany jest w jednej linii, równolegle w stosunku do drogi głównej, wjazd centralny. W trzecim podtypie budynek mieszkalny usytuowany jest z prawej strony działki, równolegle w stosunku do drogi głównej. Budynek gospodarczy ustawiony prostopadle w stosunku do drogi, po prawej stronie działki (mogą być przesunięcia w głąb zagrody). Typ czwarty wyraża się w ustawieniu równoległym do drogi budynku mieszkalnego, po lewej stronie działki. Budynek gospodarczy ustawiony jest z tyłu w poprzek zagrody, bardziej po prawej stronie (mogą występować lekkie przesunięcia w lewo) lub w podtypie ze zmianą ustawienia budynku gospodarczego, który występuje prostopadle w stosunku do drogi po prawej stronie posesji (mogą występować lekkie przesunięcia w głąb działki. Typ piąty prezentuje ustawienie budynku mieszkalnego pośrodku z przodu działki, równolegle w stosunku do drogi głównej. Budynek gospodarczy usytuowany z tyłu w poprzek zagrody lub równolegle w stosunku do drogi. Kolejny, szósty i ostatni typ zagrody zakłada usytuowanie budynku mieszkalnego równolegle w stosunku do drogi głównej, bardziej po lewej stronie zagrody. Trzy budynki gospodarcze ustawione są w układzie równoległym wobec granic działki. Wjazd znajduje się po prawej stronie drogi.
Budynki mieszkalne We wsi przeważają budynki z czerwonej cegły, jednokondygnacyjne z użytkowym poddaszem, o dachu dwuspadowym pokrytym ceramiczną dachówką. Są to budynki o prostej budowie, w większości trochę przebudowane (dobudówki, ganki). Wejście pośrodku z przodu lub z tyłu budynku
Budynki gospodarcze towarzyszą prawie każdemu budynkowi mieszkalnemu. Zbudowane są z drewna i czerwonej cegły. Dachy pokryte są z drewna i czerwonej cegły. Dachy dwuspadowe pokryte są dachówką ceramiczną.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Ze względu na szczególne walory kulturowe ważna jest ochrona i rewaloryzacja tkanki zabytkowej. Należałoby, więc zachować i utrwalić pierwotny kształt, układ owalnicowy wsi oraz historyczny układ struktury przestrzennej i zabudowy siedlisk, a także stworzyć zasady dobrej kontynuacji miejscowej tradycji architektonicznej w postaci zabudowy uzupełniającej, która powinna być kształtowana kalenicowo lub szczytowo w stosunku do drogi. Wyznacza się dopuszczenie użytkowego poddasz do zabudowy parterowej oraz pokrycie dachówką ceramiczną. Uwarunkowania wewnętrzne rozwoju wsi wskazują na dużą rolę funkcji mieszkalnej (obejmującej znaczenie tzw. „sypialni Olsztyna”) z zabudową jednorodzinną opartą na zasadach ochrony układu wsi i bez zagrożeń dla środowiska. Korzystny jest fakt potencjalnego rozwoju przestrzennego i gospodarczego wsi poprzez atrakcyjne warunki lokalizacji budownictwa mieszkalnego jednorodzinnego, rzemiosła i drobnego przemysłu. We wsi znajduje się szkoła podstawowa, do której uczęszcza 115 uczniów. Przy szkole działa świetlica Gminnego Ośrodka Kultury w Jonkowie oraz jest zlokalizowane boisko szkolne, sala gimnastyczna w (budynku sklepu GS) oraz biblioteka. Ochotnicza Straż Pożarna we Wrzesinie jest oddziałem gminy Jonkowo (powstała prawdopodobnie przed 1930 r., w 1956 r. reaktywowano ją). Wcześniej odbywały się w budynku straży imprezy okolicznościowe, zabawy, dyskoteki, natomiast teraz przeznaczony jest tylko do użytku strażaków. Wewsi działają trzy sklepy. Dużym atutem, sprzyjającym rozwojowi turystyki wiejskiej we wsi jest gospodarstwo agroturystyczne, leśniczówka ze stadniną koni oraz rozszerzonym pakietem usług, w tym rajdów po terenie, zawodów sportowych, lekcji jazdy konnej. Istotna jest również obecność zakładów produkcyjnych. Istnieje zakład mechaniczny, stolarski, przetwórstwa mięsnego, a także prowadzona jest szkółka roślin ozdobnych. Powyższe atuty świadczące o możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi przygaszone są pewnymi brakami natury organizacyjno-społecznej. Brak miejsc do organizacji imprez kulturalno-oświatowych, świąt (mimo zaplecza szkolnego), imprez rozrywkowych i chęci współpracy ludności (mieszkańcy są w większości napływowi). We wsi mieszka 389 osób, w większości w wieku produkcyjnym. Młodzi ludzie pracują w większości poza wsią, dojeżdżają do Olsztyna. Wieś posiada pełną infrastrukturę techniczną, kanalizację, sieć wodociągową, energię elektryczną, telekomunikację. Postuluje się o utwardzenie części dróg gruntowych, brak jest kolei (najbliższa stacja w Jonkowie).