Wieś warmińska
Studenci Katedry Architektury Krajobrazu UWM pod kier. dr inż. Wandy Laguny zakończyli III etap programu „Wieś warmińska – architektura i krajobraz”. Dokonano inwentaryzacji krajobrazowo-architektonicznej 46 wsi warmińskich. Powstała dokumentacja ma wspomóc mądrą kontynuację dziedzictwa architektonicznego i krajobrazowego Warmii. Jest ono przecież, niestety wciąż niedocenionym, czynnikiem podnoszącym jakość turystyczną wsi warmińskiej i regionu.
Wanda Łaguna – kierownik projektu
Pragniemy Państwu przedstawić wyniki wspólnych działań dotyczących badań nad cechami charakterystycznym wsi warmińskiej.
Inicjatywa ta powstała w ramach programu „Dom Warmiński” przy Starostwie Powiatowym w Olsztynie. Pierwotnie chodziło przede wszystkim o znalezienie przedmiotów badań dla studentów kierunku Architektury Krajobrazu z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
Zadaniem była inwentaryzacja urbanistyczno-krajobrazowa wybranej miejscowości oraz przeprowadzenie szereg analiz i ocen, mających na celu znalezienie cech charakterystycznych krajobrazu wsi oraz znalezienie zasad kształtowania się zabudowy w odniesieniu do zagrody i skali budynków.
Jako przedmioty badań wybrano wytypowane wsie znajdujące się w powiecie olsztyńskim. Do tej pory zinwentaryzowano 37 miejscowości (zamieszczonych w portalu).
Praca studentów dwóch roczników Architektury Krajobrazu pod kierunkiem dr inż. arch. Wandy Łaguna zaowocowała także innymi wynikami. Cały zakres badań został włączony do programu „Dom Warmiński” i wzbogaca materiał poznawczy dotyczący wartości kulturowych materialnych i niematerialnych Ziemi Warmińskiej, aspektów krajobrazowych i architektonicznych domu warmińskiego; wydobycia na światło dzienne cech charakterystycznych krajobrazu warmińskiego i jego popularyzację w mediach, internecie, wystawach. Studenci znacznie wyszli poza ramy zadanego ćwiczenia. Dzięki ich inwencji udało się uzyskać unikatowe często materiały i opisy historii poszczególnych miejscowości na podstawie wywiadu przeprowadzonego z mieszkańcami jak i poszukiwań wśród materiałów archiwalnych.
Zebrane materiały dla każdej miejscowości składają się z wielu elementów, których nie jesteśmy w stanie w całości Państwu tutaj zaprezentować. Oprócz zaprezentowanych inwentaryzacji, prace składają się z obszernego wywiadu, kart inwentaryzacji szczegółowej, matrycy miejscowości, bogatej dokumentacji zdjęciowej, autorskich „ścieżek wrażeń”, wzorników architektonicznych, analiz panoramy miejscowości oraz projektów wybranych fragmentów miejscowości.
Zainteresowanych odsyłamy do Katedry Architektury Krajobrazu i Agroturystyki na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego (Plac Łódzki 1 w Kortowie). Opiekunem prac jest Pani dr inż. arch. Wanda Łaguna.
Na podstawie badań źródeł historycznych oraz przeprowadzonych inwentaryzacji w terenie można już teraz wyróżnić dla tego obszaru zespół cech mniej lub bardziej popularnych, które odróżniają obecną Warmię od innych obszarów. Są nimi:
- Wszystkie formy osadnictwa są formami świadomych działań osadniczych ówczesnych właścicieli ziem. Sporadycznie na granicy południowej można zauważyć ślady tzw. osadnictwa spontanicznego (osad leśnych) wynikających z migracji na tereny Warmii ludności polskiej.
- Osady wiejskie zakładano wcześniej niż miasta. Z badanych dokumentów wynika, że zarówno miasto Olsztyn jak i Dobre Miasto dostały prawa lokacyjne później niż miejscowości wiejskie wokół nich rozłożone promieniście, połączone ze sobą siecią dróg, stanowiących niemal okrąg.
- Zakładane wsie mają charakter zwarty. Zakładano je na prawie chełmińskim lub niemieckim. Są to najczęściej wsie związane z niwowym systemem rozłogu pól.
- Najczęściej spotykanym typem miejscowości jest krótka i zwarta ulicówka, która w naturalnym krajobrazie Warmii związana była zwykle z lokalizacją wzdłuż istniejącego cieku wodnego, w dolinach i wąwozach. Występuje też rodzaj miejscowości, który obecnie wygląda jak „łańcuszek” oparty na przekształceniach dawnej niwy siedliskowej o kształcie zbliżonym do prostokąta.. Mniej popularne były wsie o kształcie owalnicowym. Zdarzały się przysiółki i wielorodrożnice jako wtóre formy osadnictwa.
- Osady samotnicze – tzw. zagroda warmińska występują na tych terenach dość często.
- Niewiele na tych obszarach znajduje się założeń folwarcznych. W okresie panowania Biskupstwa Warmińskiego nie wytworzyła się silna grupa szlachty i dlatego nie ma na tym terenie zbyt dużo majątków ziemskich.
- Obiekty sakralne w krajobrazie wsi: kościoły, kaplice, cmentarze, kapliczki i krzyże przydrożne występujące na tych terenach o wiele częściej, stanowią cechę charakterystyczną krajobrazu wsi warmińskiej.
- Bardzo często obiekty sakralne są otoczone starym cmentarzem z wiekowymi drzewami na planie owalnym – ilość rzucie miejscowości wyróżniającym się z całego założenia.
- Duża ilość obiektów użytkowych takich jak szkoły, sklepy, karczmy, młyny, kuźnie itp. Stanowią znakomite przykłady obiektów indywidualnych o ciekawej architekturze.
- Istotne jest zachowanie w każdej miejscowości przestrzeni niezabudowanej, często związanej z przepływającym ciekiem wodnym i terenami podmokłymi – obecnie zaniedbane , mogły służyć jako przestrzeń publiczna miejscowości
- Charakterystyczne ustawienie zagrody względem drogi: budynek mieszkalny ustawiony równolegle do drogi, z boku wejście na podwórko w kształcie prostokąta, zamknięte przez budynki gospodarcze.
- Charakterystyczna forma budynku mieszkalnego. Obecnie najczęściej spotykany budynek murowany z czerwonej cegły, czasami na podmurówce kamiennej, parterowy, czasami z użytkowym poddaszem, dach kryty dachówką pod kątem 30-45 stopni, prosty, dwuspadowy, czasami na ściance kolankowej. W XIX w. domy ceglane wyparły drewnianą zabudowę, która dominowała na tym terenie.
- Budynki gospodarcze mają swoją charakterystyczną formę: często drewniane lub połączone z kamieniem lub cegłą przykryte dachem dwuspadowym z dachówki, o nachyleniu 30- 45 st.
- Często stosowane żywopłoty zamiast drewnianych płotów, przedogródki kwiatowe oraz stare drzewa nieowocowe (lipy, dęby, klony) jako tzw. opiekun domu, posadzone blisko domów mieszkalnych.
- W krajobrazie warto podkreślić zwartość panoramy miejscowości, z dominantą wieży kościoła, skąpaną w zieleni.
Nie można zapomnieć, że prace przeprowadzone przez studentów mają także wymiar praktyczny. Są znakomitym materiałem źródłowym dla poszczególnych miejscowości przy pracach planistycznych (zarówno przy wykonywaniu decyzji o warunkach jak i planu miejscowego oraz Studium uwarunkowań dla gminy). Zapraszamy więc również urzędy poszczególnych gmin do korzystania z materiałów oraz do kontynuacji naszej idei.