Kościoły Warmii

Kościoły gotyckie, barokowe, neoklasycystyczne…

Czerwień gotyckiej cegły, kamienie polne i głazy fundamentów kościołów i zamków, wtopione w morenowe wzgórza i zieleń, są niezbywalnym i naturalnym krajobrazem dziedzictwa kultury Warmii. Kościoły Warmii są także utrwalonymi od wieków znakami jej przestrzeni duchowej. Odnajdując tożsamość Warmii i zbiorową pamięć pokoleń jej mieszkańców zawsze dotkniemy katolicyzmu jako symbolu historycznej i religijnej, duchowej odrębności tego kraju i ludzi. Odróżniał on przybyszów z chrześcijańskiej Europy od „pogańskich” Prusów w średniowieczu, trwał w Księstwie Biskupim otoczony protestanckim sąsiedztwem od czasów reformacji. Był podstawą autonomii Warmiaków, także polskiego sprzeciwu wobec germanizacji w XIX wieku, i przeszkodą w bezdyskusyjnym włączeniu Warmii w nacjonalistyczną ideę wschodniopruskości w XX wieku. Dziś wiele z kościołów, kapliczek wymaga troski konserwatorskiej, właśnie jako warunku zachowania dziedzictwa kulturowego i krajobrazu naturalnego Warmii.

Architektura Warmii rozpoczyna się od późnośredniowiecznego gotyku niemieckiego. Adaptowany na warmińską wieś w stylu surowym, prostym, jakby „ociężały”, nazywany bywa gotykiem wiejskim. Pierwsze kościoły z XIV wieku w tym typie, zwane też „kościołami salowymi”, budowano według jednego wzoru: bryła kościoła niezbyt wielka, z jednolitą przestrzenią wnętrza – prostokątną salą bez podziałów. Ściana prezbiterialna zawsze zwrócona jest na wschód. Nie budowano kościołów od razu z wieżami. Przystawiano je do bryły później ( tak jak w Olsztynie – ukończono ją dopiero w 1596 roku). Wiele wiejskich kościołów do dziś zadawala się wieżą drewnianą ( np. Nowe Kawkowo).

Kolonizacja południowej Warmii przypada na połowę XIV wieku. W latach 1343 – 1353 powstawał kościół Św. Jakuba w Olsztynie. W komornictwie olsztyńskim Kapituła wyznaczała uposażenie kościołów i proboszczów w aktach lokacyjnych wsi. Niektóre kościoły już istniały, inne były w trakcie budowy, inne zaplanowano. I tak zaplanowane powstawały w: 1345r.- Jonkowo (Jonkendorf), 1352r. Klewki, Gietrzwałd, 1358r Gryźliny, 1363r. Bartąg (pierwsza wzmianka w 1348r ), Sząbruk, Brąswałd, 1366r – Dywity (Diwitten), 1380r – Nowe Kawkowo (Neu Kockendorf).

Przyjęto, iż jeden kościół służył będzie mieszkańcom 2. wsi (wówczas zakładano średnią liczbę mieszkańców wsi na 300 osób). Kapituła nie planowała początkowo w aktach lokacyjnych budowy kościołów w innych wsiach komornictwa. Jednakże jeszcze w XV wieku konieczna była budowa kościołów w Purdzie Wielkiej, Klebarku Wielkim, Wrzesinie, Butrynach. Kościół w Gutkowie powstały w końcu wieku XV założony był jako filia olsztyńskiej parafii Św. Jakuba.

Najazdy Litwinów, wojny polsko – krzyżackie, wieków XIV , XV, XVI, pożary, dewastacje zatarły często pierwotny gotyk i wnętrza warmińskich, wiejskich kościołów. Szczególnie w wieku XIX, gdy zamożne chłopstwo warmińskie stać było na wsparcie rozbudowy, przebudowy kościołów. Dobudowywano do starych brył nawy boczne i podłużne (Sząbruk, Purda Wielka, Gietrzwałd, Bartąg) zmieniając kształt brył budowli i ich pierwotny charakter. Pojawiła się wówczas mieszanina stylu neoromańskigo i neogotyckiego (Brąswałd, Dywity). W Brąswałdzie witraże kościelne to wizerunki królów i świętych polskich – też symbol ówczesnej polityki społeczności płd Warmii.
Marian Juszczyński