Kościoły Warmii – Gmina Lidzbark Warmiński
Runowo
Kościół p.w. św. Apostołów Szymona i Judy
Jako wieś istniała już w 1347 roku. W 1359 roku lokacji Runowa dokonał biskup Styprock, nadając mu 90 łanów. W XV-XVI wieku zbudowano tu gotycki kościół, który spłonął w połowie XIX wieku. W 1580 roku był on kościołem parafialnym, a jego filią był kościół w Ignalinie. W 1597 roku sytuacja się zmieniła i kościół w Ignalinie stał się parafią, a Runowo jest filią. Kościół został powiększony i odbudowany w stylu neogotyckim w latach 1848 – 1852.
Samodzielną parafią Runowo stało się w 1888 roku. Obecnie zachowany kościół jest gotycki, ale na skutek przebudów o częściowo zatraconych cechach stylowych. Kościół usytuowany jest w centrum wsi, dawniej otoczony obszernym cmentarzem, z którego zachowały się fragmenty. Granice założenia wytyczają osadzenia starodrzewu. Teren wokół kościoła ogrodzony jest murem. Mur wzniesiono z kamieni polnych, częściowo pokryty tynkiem. Kościół zbudowany jest z cegły, na fundamencie z kamienia polnego. Ołtarz główny pochodzi z 1772 roku autorstwa Andrzeja Schmidta. W kruchcie wieży znajduje się granitowa chrzcielnica. Szczyt wieży wieńczy chorągiewka z datą 1848. Oprócz tego w Runowie są dwie kapliczki przydrożne: z 1885 roku przy drodze do Bugów i neogotycka na Kolonii z końca XIX wieku.
Rogóż
Kościół parafialny p.w. św. Barbary
Miejscowość została wymieniona po raz pierwszy w 1335 roku, a w rok później – w przywileju lokacyjnym wsi Krekole – wśród świadków występuje Jan, sołtys z Rogoża. W 1338 roku wójt krajowy Henryk Luter dokonał lokacji wsi nadając jej 60 łanów na prawie chełmińskim. Rok wcześniej źródła wymieniają pierwszego proboszcza miejscowego. Gotycki kościół parafialny pochodzi z XIV wieku, a w dwóch następnych stuleciach doskonalono jego kształt architektoniczny. Rozbudowano go w XVIII wieku, a w latach 1886 oraz 1918-19 dokonano jego restauracji. Wieża kościoła została wzniesiona w dolnej części w 2 połowie XIV wieku, a w górnej – w 1797 roku. Ołtarz główny został wykonany w 1770 roku w warsztacie Chrystiana Bernarda Schmidta. Wnętrze kościoła było dwukrotnie odnawiane w XVIII wieku. Z okresu drugiej przebudowy pochodzą sztukatorskie tonda z popiersiami Chrystusa, Matki Boskiej i 12 apostołów, rozmieszczone na wszystkich ścianach, pomiędzy oknami, zapewne autorstwa Krzysztofa Pervangera.
Kościół został usytuowany równolegle do szosy z Lidzbarka Warmińskiego do Bartoszyc. Posadowiony jest na prostokątnej działce, wydzielonej murem, wzniesionych na kamiennych fundamentach, murowany z cegły. Elewacja frontu muru rozczłonowana jest tynkowanymi blendami i zwieńczona sterczynami. W środkowym, południowym odcinku muru znajduje się trójczłonowa brama. Kościół murowany jest z cegły, na kamiennych fundamentach. Przy kościele znajdował się cmentarz przykościelny, z którego zachowały się pojedyncze, żeliwne krzyże nagrobkowe. Tablice są w większości nieczytelne. Na jednym nagrobku widnieje data 1871. Ponadto we wsi znajduje się barokowa kapliczka przydrożna z XVIII wieku oraz dwie inne z XIX wieku i neoklasyczny dom nr 8 z połowy XIX wieku.
Kraszewo
Kościół p.w. św. Elżbiety
Kraszewo (Richenberg) założone zostało miedzy 1333 a 1342 rokiem przez wójta krajowego Henryka Lutra. Lokację i jego nadanie 61,5 ha zatwierdził w 1359 roku biskup Styprock. Dotował wtedy kościół, który prawdopodobnie już istniał, gdyż w 1345 roku wzmiankowany był miejscowy proboszcz. Kościół spalony został w 1651 roku. Odbudowany został w 1718 roku i powiększony ku wschodowi przez dobudowę prezbiterium. W 1858 roku rozebrano drewnianą wieże, a w 1861 roku przedłużono kościół ku zachodowi, wznosząc neogotycką wieże.
Ten gotycki kościół utracił wskutek wielokrotnych przebudów swój pierwotny charakter i oszpecony został niezgodną z jego charakterem wieża. Malowniczo prezentuje się jedynie od wschodu dzięki wielobocznemu, bogato rozczłonkowanemu prezbiterium, w którym występuje rząd odcinkowo zamkniętych okien oraz znajdujących się w nich wnęk. W nawie kościoła znajduje się strop z 1861 roku, a w prezbiterium znajduje się polichromia ścienna, wykonana w 1726 roku przez Macieja Mejera. W sklepieniu kaplicy chrzcielnej występuje malarska dekoracja o motywach rokokowych z 2 połowy XVIII wieku. Ołtarz główny rokokowo-klasycystyczny wykonany przez Christiana Bernarda Szultza około 1800 roku. Chór muzyczny późnobarokowy z około połowy XVIII wieku. Z tego samego czasu pochodzi prospekt organowy, zwieńczony krucyfiksem.
Kościół otoczony jest murem i usytuowany na wschód od szosy z Lidzbarka Warmińskiego do Bartoszyc. Teren wokół kościoła wypełniał cmentarz, po którym zachowały się pojedyncze pochówki. Po stronie północnej kościoła w obrębie założenia usytuowana została kaplica. Mur otaczający kościół wzniesiony został z kamieni polnych i pokryty tynkiem. Kościół murowany jest z cegły i zbudowany na kamiennej podmurówce.
Kochanówka
Kościół parafialny. p.w. św. Wawrzyńca
Kochanówka (dawniej Stolzenhagen lub Stolhagen) została założona przez wójta warmińskiego, Henryka Lutra miedzy rokiem 1333 a 1342. Lokację tę zatwierdził 5 lutego 1362 roku i uposażył kościół biskup Jan Styprock. Kościół postawiono na przełomie wieku XIV i XV. Proboszcz Kochanówki Baltazar Rabe wzmiankowany jest już 9 listopada 1408 roku. W 1565 roku kościół wymieniony jest jako bliski ruiny, ale potem odnowiony i konsekrowany był przez biskupa Marcina Kromera w 1580 roku. Kościół wkrótce spalił się i w roku 1606 zbierano w diecezji ofiarę na jego odbudowę. Kościół został ponownie konsekrowany 11 maja 1608 roku przez biskupa Szymona Rudnickiego. Jednak kościół ten rozebrano w 1911 roku i zbudowano kościół obecny, konsekrowany 22 czerwca 1925 roku przez biskupa Augustyna Bludau.
Na cmentarzu przy kościele zachowała się mogiła rodziców biskupa. Ten masywny neogotycki kościół z trójnawową wieżą góruje pośród łagodnych wzniesień morenowych. Usytuowany jest na południowym skraju wsi. Przy głównym wejściu na terenie kościoła znajduje się murowana z cegły kapliczka. Wokół kościoła znajdował się pierwotnie cmentarz, po którym zachowały się pojedyncze mogiły. Kościół murowany jest z cegły ceramicznej na fundamencie z kamienia polnego. Kościół jest pseudobazyliką – trójnawową.
Wewnątrz kościoła zachowało się szereg zabytkowych elementów wyposażenia poprzedniego kościoła: ołtarz główny, wczesnobarokowy z drugiego ćwierćwiecza XVII wieku, 2 ołtarze boczne z około 1700 roku.
Kłębowo
Kościół p.w. św. Małgorzaty
Kłębowo (Wernegitten) przywilej lokacyjny otrzymało 1 kwietnia1348 roku od biskupa Hermana z Pragi. W przywileju przewidziano uposażenie kościoła. Obecny kościół zbudowany został zapewne w drugiej połowie XIV wieku. W 1497 roku proboszcz Lidzbarka Jerzy Wehner administrował także parafią Kłębowo. Biskup Marcin Kromer mianował 13 listopada 1577 roku proboszcza, a w 1581 dokonał konsekracji kościoła. Wieża została wystawiona w 1759 roku. Kościół odnowiono w 1645 roku, a w 1841 roku kościół od strony wschodniej został przedłużony. Wokół kościoła znajduje się neogotyckie ogrodzenie, w którego narożach od południowego-wschodu i południowego-zachodu znajdują się dwie murowane, barokowe kapliczki z figurami świętych. Od frontu i od zachodu znajduje się zbudowane na kamiennych fundamentach ogrodzenie w formie ażurowej balustrady umieszczonej miedzy słupkami, murowanymi z cegły. W pozostałej części ogrodzenie jest wykonane z siatki. Pośrodku ogrodzenia znajduje się brama wejściowa, zaakcentowana ceglanymi słupkami. Wzdłuż ogrodzenia wokół kościoła znajdują się lipy i klony.
Kościół usytuowany jest w centrum wsi, odsunięty od drogi, poprzedzony niewielkim placem. Przy kościele zachowały się pojedyncze groby z żeliwnymi krzyżami. Teren kościelny na planie prostokąta. Kościół murowany jest z cegły, na fundamencie kamiennym, sięgającym do parapetu okien, tynkowany. Od zachodu dostawiona została drewniana wieża, konstrukcji słupowej, oszalowana pionowo deskami. Dach wieży kryty jest gontem. Wystrój wnętrza kościoła jest w większości neogotycki z drugiej połowy XIX wieku wraz z chórem muzycznym i organami.
Jarandowo
Kościół filialny p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
Jarandowo (Sussenberg, po 1945 Raszczewo, potem Jurandowo) zostało założone pomiędzy 1333 rokiem a 1342 przez Henryka Lutra, wójta warmińskiego. Jego lokację zatwierdził w dniu 9 września 1359 roku biskup Henryk Styprock. Już Luter wyznaczył dotacje do kaplicy, która miała być filią Kraszewa. Dokładna data powstania kaplicy nie jest znana. Na początku XVI wieku Jarandowo było parafią dekanatu lidzbarskiego, potem kaplica została zupełnie zniszczona i przy końcu wieku XVI znane było jedynie miejsce, na którym stała. Obecny kościół został zbudowany w 1791 roku, być może w konstrukcji szkieletowej i 3 lata później został powiększony. W 1894 roku dobudowano neogotycką wieżę, a w 1936 roku zakrystię i prezbiterium. Na dachu znajduje się ośmioboczna wieżyczka, zwieńczona chorągiewką z datą 1791. Dnia 13 września 1927 roku erygowano tu samodzielną parafie.
Kościół usytuowany jest na szczycie wzgórza opadającego łagodnie w stronę południową zabudowy wsi. Teren kościelny wydzielony jest ogrodzeniem, pochodzącym z kwater sąsiedniego cmentarza. Kościół jest zwrócony prezbiterium w stronę północną. Wokół kościoła i zbocza porastają lipy i klony. Kościół wzniesiony został na fundamentach z kamienia polnego, murowany, w całości pokryty tynkiem. Dostawiona od południa wieża o formach neogotyckich jest murowana z cegły, podobnie jak prezbiterium i zakrystia.
W kościele znajduje się ołtarz główny barokowy z ok. 1660 roku, który został gruntownie przebudowany w XVIII wieku. Cennym dziełem snycerstwa jest ambona, pierwotna manierystyczna z I połowy XVII wieku, gruntownie przekształcona i uzupełniona dekoracją akantową w końcu XVII wieku. Chór muzyczny i znajdujący się na nim prospekt organowy pochodzą z czasów budowy kościoła i mają cechy klasycystyczne.
Ignalin
Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej
Ignalin został założony miedzy 1333 a 1342 rokiem przez Henryka Lutra, wójta warmińskiego, który ufundował także kościół parafialny. Lokację tę zatwierdził 4 października 1359 roku biskup Jan Stryprock. Kościół gotycki został zbudowany w 2 połowie XIV wieku. Na początku XVI wieku był on filią kościoła w Runowie. Kościół był konsekrowany przez biskupa Marcina Kromera 6 czerwca 1580 roku. W 1597 roku był znowu kościołem parafialnym, a Runowo stało się jego filią. Obecnie istniejący kościół został zbudowany w latach 1783-85 i konsekrowany przez biskupa Ignacego Krasickiego w 1786 roku. Wieża otrzymała wówczas hełm cebulasty. Ołtarze są neogotyckie. Kościół został odnowiony w 1928 roku. Nad szczytem wschodnim znajduje się chorągiewka z datą 1783, a na wieży z datą 1785. Witraże datowane są na 1891 rok i sygnowane: 1891 MunchenHerzoglBayn. W 1807 roku wojska napoleońskie stoczyły bitwę pod Lidzbarkiem. Z wzgórza w Ignalinie Napoleon kierował bitwą pod Lidzbarkiem, po której Prusacy i Rosjanie cofnęli się na wschód.
Kościół usytuowany jest przy drodze z Lidzbarka Warmińskiego do Pieniężna. Został zbudowany na niewielkim wyniesieniu terenu, orientowany, zwrócony fasadą zachodnią w kierunki drogi. Bryła kościoła została malowniczo ukształtowana przez detal architektoniczny, cebulaste zwieńczenie wieży, fakturę i kolorystykę tynków. Po stronie wschodniej kościoła usytuowana jest plebania. Kościół został wzniesiony na fundamentach z kamienia polnego. Jest murowany z cegły i obustronnie otynkowany. Korpus salowy, od zachodu znajduje się wieża kryta cebulastym dachem, od wschodu do prezbiterium dostawiona jest niewielka zakrystia, a od południa kruchta. Kościół jest jednonawowy, zbudowany na planie prostokąta, z prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, do którego dostawiona została prostokątna zakrystia. Wieża dobudowana jest od strony zachodniej na planie kwadratu. Posadzka w nawie kościoła jest z płyt granitowych i piaskowca. Chór w części zachodniej ma konstrukcję drewnianą, oparty jest na ścianach nośnych i dwóch drewnianych kolumnach. Ołtarz główny jest neobarokowy z 2 połowy XIX wieku. Ze schyłku XVIII wieku pochodzą zbudowane w stylu barokowo – późno klasycystycznym: ambona, chór muzyczny z prospektem organowym i chrzcielnica. Dwa ołtarze boczne są zbudowane w stylu neogotyckim i pochodzą z 2 połowy XIX wieku. Na strychu kościoła znajduje się kierat, zamocowany pomiędzy podłogą jednym końcem i drugim, opartym o konstrukcję dachową. W tak zamocowanej belce wkładane były dźwignie, które popychane obracały kieratem i nawijały linę do której mocowane były ciężkie ładunki wciągane na strych. W ten sposób wciągano materiały potrzebne do budowy dachu. W czasie I i II wojny światowej, gdy na strychu umieszczony był lazaret, kierat służył do transportu rannych żołnierzy.
Blanki
Kościół p.w. św. Michała Archanioła
Blanki (poprzednia nazwa miejscowości Blankensee) założył wójt krajowy Henryk Luter miedzy rokiem 1333 a 1342. Lokację uzyskały 23 czerwca 1363 roku od biskupa Jana Stryprocka, który uposażył także kościół. Kościół został zbudowany na polecenie Henryka Luter. Kościół jest murowany z kamieni polnych i cegły, korpus kościoła jest tynkowany.
Pierwotnie kościół był kościołem filialnym parafii w Żegotach. W 1437 roku stał się kościołem parafialnym, prawdopodobnie po wybudowaniu nowego kościoła, dziś nieistniejącego. Na początku XVI wieku należał do dekanatu jeziorańskiego. W 1565 roku wskutek braku plebanii, Blanki znów stały się filią Żegot i dopiero w 1868 roku odzyskały prawa parafialne. Około 1870 roku postawiono wieżę, która jest w dolnej części murowana, w a górnej drewniana, zwieńczona iglica. W roku 1892 odnowiono kościół.
Główny ołtarz o charakterze barkowym z bogatą dekoracją akantowo-wstęgową pochodzi z 1730 roku. Dwa ołtarze boczne zostały zbudowane w stylu rokokowym, a ambona w stylu wczesnobarokowym. Chór muzyczny został zbudowany w II połowie XVII wieku na parapecie z malowanymi postaciami muzykujących aniołów. Prospekt organowy, późnobarokowy pochodzi z XVIII wieku. Dzwon wieżowy pochodzi z XV wieku. Posadzka nawy w postaci kwadratowych płyt z piaskowca ułożona jest z dużym spadkiem w kierunku ołtarza. Z powodu znacznego podwyższenia posadzki ze spadkiem w stronę ołtarza, wytworzył się amfiteatralny układ ławek.
Babiak
Kościół pw. świętych Augustyna i Anny
Po raz pierwszy Babiak jest wymieniony w dokumencie z dnia 20 stycznia 1328 roku. Lokacje i 55 łanów otrzymał w 1342 roku od warmińskiej kapituły katedralnej, mającej siedzibę we Fromborku. W dekrecie lokacyjnym nie ma wzmianki o kościele. Gotycki kościół salowy, orientowany zbudowano w XIV – XVI wieku (podstawowa jego część pochodzi z 2 połowy XIV wieku), zaś kwadratową wieżę w dolnej części w końcu XIV wieku, a w górnej w 1844 roku. Mury zachowały się do dnia dzisiejszego w obecnej budowli. Kościół został wzniesiony na fundamentach z kamienia polnego, łączonego zaprawą wapienną, murowany z cegły ceramicznej. Czystość stylowa formy gotyckiej świątyni zniekształciły w dużej mierze wielokrotne późniejsze przebudowy.
Na początku XVI wieku Babiak należał do dekanatu Pieniężno. Kościół został konsekrowany przez biskupa Marcina Kromera w sierpniu 1580 roku. W późniejszym okresie kościół był wielokrotnie naprawiany, a całą budowlę otynkowano. Wnętrze kościoła malowane było w latach 1610-12. Ołtarz główny pochodzi z około 1680 roku i został wykonany w stylu późno manierystycznym z późnobarokowym ornamentem roślinnym.
Chór muzyczny został zbudowany w stylu barokowym i pochodzi z XVIII wieku i został przekształcony w następnym stuleciu. Zachowały się w kilku płycinach parapetu malowane postacie świętych. Prospekt organowy jest późno klasycystyczny z II połowy XIX wieku. Na wieży znajduje się dzwon gotycki z 1445 roku. W kruchcie pod wieżą znajduje się gotycka granitowa chrzcielnica.
W roku 1864 przedłużono nawę w części wschodniej oraz wybudowano zakrystię i kruchtę. Wieża z kruchtą została zbudowana u schyłku XIV wieku. Część górna wieży pierwotnie była drewniana. W 1844 roku została nadbudowana wysoka kondygnacja o charakterze neogotyckim. Wieża została zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych, która została także pokryta tynkiem. W 1966 roku prowadzone były prace naprawcze rynien i dachu, pomalowano wnętrza oraz uzupełniono tynki. Prace we wnętrzu prowadzone były bez uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, w wyniku czego zamalowano XVI-wieczne polichromie. W 1988 roku wykonano witraże.
Przy kościele znajdują się dwie neogotyckie kapliczki z dzwonnicami z 1890 roku, a ponadto we wsi są dwie kapliczki przydrożne: klasycystyczna z początku XIX wieku i neogotycka z końca XIX wieku.
Joanna Gowkielewicz