Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Inwentaryzacja wybranego miejsca
Opis wsi/historia
Niemiecka nazwa miejscowości to Münsterberg. Przez mieszkańców nazwany był Miłą Górą. Cerkiewnik położony jest 4 km od drogi krajowej nr 51 Bartoszyce-Olsztyn. Wieś założona przez biskupa warmińskiego, Henryka Sorboma w 1383 r. na 70 włókach. W 1397 r. przeszła na własność kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521 został spustoszony i 23 włóki nie posiadały już gospodarzy. Wieś została odbudowana w XVI w. Z okolic Cerkiewnika wysyłano modrzewie do budowy masztów dla floty kaperskiej króla Zygmunta Augusta. W 1783 r. we wsi było 50 chałup, w roku 1818 mieszkało tutaj 296 osób, przed II Wojną Światową, 578 osób. Ludność niemiecka przesiedliła się po wojnie do Niemiec, natomiast we wsi zamieszkały osoby z terenów Litwy i Polski środkowej. W 1978 r. mieszkało tu 528 osób, a dziś 450.
Walory przyrodnicze
Wieś położona jest w dolinie Łyny, nad jeziorem Limajno. Szczególne walory miejscowości przejawiają się w występowaniu jezior w okolicy, obszarów leśnych, łąk i pastwisk oraz gruntów ornych (walory wizualne). Jezioro Limajno („perła Warmii”) posiada pagórkowate, zalesione brzegi i wyspę. W okolicy znajdują się cztery inne jesiora – Mały Komin, Duży Komin, Mała Pulpa, Duża Pulpa. Cerkiewnik otoczony jest lasami, leży w nadleśnictwie Orneta-Tomaszkowo-Biesal. Nadleśnictwo liczy 25 tys. ha. Przeważają lasy liściaste z gatunkami tj. buki, dęby, jesiony, olchy, z drzew iglastych przeważa sosna i świerk. Z fauny w lasach występują dziki, kormorany, czaple swe, bobry, wydry (występuje rezerwat bobra).
Walory kulturowe
Szczególne miejsce we wsi ma kościół parafialny p.w. św. Katarzyny. Pierwsze wzmianki o świątyni pochodzą ze średniowiecza. Jest to budowla neogotycka, nawiązująca do form średniowiecznej architektury warmińskiej. Wybudowano go ponownie w 1852 r. po pożarze w 1819 r. Kościół jest murowany z cegły, na planie prostokąta, z wieżą od zachodu i szczytem od wschodu. Wystrój i wyposażenie jest pseudobarokowe. Ołtarze boczne i ambonę wykonał Karol Jaroszewicz z Ornety w latach 1851-1852. Kościół położony jest na wzniesieniu, otoczony starym cmentarzem i wiekowymi lipami. Dominuje architektura poniemieckiej zabudowy, z czerwonej cegły, otynkowane bądź z murem pruskim. Ciekawe pod względem architektonicznym są również inne obiekty takie, jak budynki plebani, budynek szkoły (dawniej szkoła niemiecka, budynek dwukondygnacyjny z czerwoną dachówką), sklep ze świetlicą, dworca (poniemiecki, z czerwonej cegły, dziś zaniedbany, otynkowany). We wsi znajduje się pomnik upamiętniający ofiary I Wojny Światowe. Występują cztery kapliczki. „Kapliczka pod gruszą” położona jest przy drodze, zbudowana z czerwonej cegły, dach jest dwuspadowy pokryty dachówką, zwieńczony sterczynkami. Z dwóch stron kapliczka posiada metalowy krzyż i figurkę NMP (wcześniej detale były inne, o czym świadczą liczne spękania). „Kapliczka pod świerkiem” jest otynkowana (z czerwonej cegły), tak samo jak „Kapliczka pod lipami” z XX w. i „Ave Maryja” (znajduje się na prywatnej posesji). Na szczególną uwagę zasługuje bardzo zniszczony i zaniedbany dworek. W okolicy występują również zabytki archeologiczne, stare grodziska, kamienie narzutowe, kurhany. Miejscowość posiada miejsce widokowe zwane „Kapeluszem”, z którego widać panoramę wsi i okolic wraz z jeziorami.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
Wieś jest typem wsi okolnicowej, przekształcona czasem w łańcuchówkę.
Najczęstszy kształt działki to prostokąt o pow. ok. 2000 m². Granice działki lekko zwężają się lub rozszerzają się ku sobie. Ten typ występuje w przypadku ok. 15 działek. Wyróżnia się kilka wariantów działek – działki o większej powierzchni, co jest związane z wydłużeniem granicy działki, bądź mniejsze (zwężenie i skrócenie działek). Czasami kształtem przypomina regularny czworokąt.
Typy zagród Występują najczęściej dwa typy zagród. Układ zabudowy jest swobodny i otwarty. W pierwszym typie (najczęściej spotykanym we wsi) dom stoi równolegle do ulicy z wejściem od ulicy, spotykane jest również wejście od podwórza gospodarczego. Budynki gospodarcze powtarzają układ położenia wedle granicy działki. Wjazd na nią jest po prawej lub po lewej stronie domu mieszkalnego. W wariantach zauważa się inny układ budynków gospodarczych, bądź brak któregoś z nich. W drugim typie (rzadziej spotykanym) dom mieszkalny stoi prostopadle do ulicy z wejściem do domu od podwórza. Budynki gospodarcze powtarzają równoległy układ wobec granicy działki, wjazd na działkę jest od strony wejścia do domu. W wariantach dom mieszkalny jest usytuowany po przeciwnej stronie pierwotnego położenia.
Układ funkcjonalny jest bardzo zbliżony we wszystkich zagrodach we wsi. Przed domem mieszkalnym mieści się przedogródek z bylinami i krzewami. Najczęściej spotykane krzewy to sumak octowiec, śliwa ałycza. Sad mieści się blisko domu, w niektórych przypadkach może zastępować przedogródek. W układzie wyraźnie zaznaczone jest podwórze gospodarcze.
Budynki mieszkalne Budynki charakteryzują się prostą budową bryły. Najczęściej położone są na planie prostokąta, proporcje wysokości dachu do pozostałej części budynku wynoszą w przybliżeniu 2:3. Są najczęściej dwukondygnacyjne, występuje poddasze i strych. Dach jest dwuspadowy o nachyleniu 30º, pokryte dachówką ceramiczną. Pod okapem występują ozdobne gzymsy.
Budynki gospodarcze Występują najczęściej o prostej budowie na planie prostokąta z dwuspadowym dachem. Ściana szczytowa zbudowana jest najczęściej z drewna. Pozostałe ściany są murowane i przykryte tynkiem. Występuje również ścianka kolankowa o wysokości ok. 60 cm, wykonana z drewnianych konstrukcji (belek), które wypełnione są murem z czerwonej cegły („mur pruski”). W oknach i drzwiach występują łukowate nadproża.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Wieś Cerkiewnik posiada szczególne uwarunkowania do rozwoju. Mimo problemów natury techniczno-infrastrukturalnej może zachować swój niepowtarzalny charakter dążąc do zrównoważonego rozwoju. Następuje stopniowa wymiana pokoleń (obserwuje się tendencję napływu młodych ludzi z miast i okolic, starsi wyjeżdżają z kolei do większych ośrodków), co ma związek ze wzmożoną zabudową mieszkalną i letniskową, czasami niezgodną z otoczeniem. Elementami dysharmonizującymi układ wsi jest, więc nowoczesna zabudowa, nie pasująca do reszty obiektów. Estetykę zakłócają czasami zaniedbane obejścia. W celu zachowania tradycyjnego charakteru zabudowy wsi Cerkiewnik, ważne jest dostosowanie nowopowstałych do istniejących budynków. Wprowadzenie nowych elementów mogłoby spowodować negatywne skutki dla charakterystycznej, warmińskiej wsi. Problemami związanymi z uwarunkowaniami technicznymi i społecznymi wsi wskazanymi przez mieszkańców są – zły stan dróg, brak chodników, kanalizacji, zły stan sieci elektrycznej, brak miejsc rekreacyjnych i spotkań dla dzieci i dorosłych, parkingów.