Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Inwentaryzacja wybranego miejsca
Opis wsi/historia
Początkowo nazwa wsi brzmiała Dittrichswald, co oznaczało „dziewiczy las”. Polska nazawa pojawiła się w XVII stuleciu. Lokacji Gietrzwałdu dokonała 19 maja 1352 r. Kapituła Warmińska na pruskim polu Gudikus, wystawiając przywilej lokacyjny sołtysowi Andrzejowi, by ten na tej ziemi, założył na prawie chełmińskim Dytherichwalt. Gietrzwald obdarowano 70 łanami, pozostałe wsie kościelne otrzymały znaczne mniejsze nadania. 27 czerwca 1877r. rozpoczęły się Objawienia Matki Boskiej i od tej chwili Gietrzwałd stał się wielkim sanktuarium – najliczniej nawiedzanym miejscem pielgrzymkowym na Warmii. Głównymi wizjonerkami były: 13 letnia Justyna Szafryńska i 12 letnia Barbara Samulowska. Obie pochodziły z ubogich polskich rodzin. Reakcja na objawienia ze strony pruskiej była zdecydowanie wroga. Wpływ objawień na Warmii (też w Gietrzwałdzie) był ogromny. Rozgłos i znaczenie Gietrzwałdowi nadawali miejscowi mieszkańcy i odwiedzający sanktuarium pątnicy. Dzięki nim wieś stała się w drugiej połowie XIX w. duchowym centrum południowej Warmii. Miejsce objawień Matki Boskiej w Gietrzwałdzie jest jednym tego typu miejscem świętym, uznawanym przez najwyższe władze kościelne w Polsce.
Walory przyrodnicze
Obszar gminy Gietrzwałd oraz samej miejscowości odznacza się wybitnymi walorami przyrodniczymi i kulturowymi. Związane jest to z występowaniem jezior i rzek, ciekawej rzeźby terenu, zróżnicowanej szaty roślinnej.
Walory kulturowe
Na pewno największym atutem miejscowości są elementy sakralne. Największym zabytkiem jest kościół Najświętszej Marii Panny. Wkrótce po lokacji został zbudowany pierwszy kościół, który uległ zniszczeniu prawdopodobnie między rokiem 1410 a 1418. Przed rokiem 15000 nastąpiła rozbudowa lub budowa nowego kościoła z cegły i kamienia, który częściowo zachowany jest do dziś jako prosta budowa salowa w stylu gotyckim. 31 marca 1500 r. konsekrowano kościół nadając mu tytuł narodzenia Najświętszej Marii Panny, wkrótce tytuł św. Jana Ewangelisty. Wielokrotnie przebudowany w późniejszym okresie, kościół otrzymał nowe nadania, aż w 1970 r. papież Paweł VI nadał kościołowi w Gietrzwałdzie tytuł Bazyliki Mniejszej. Kościół orientowany na wzniesieniu w centrum wsi. Teren przykościelny ogrodzony jest murem z kamienia polnego. W części północno-wschodniej znajduje się aleja prowadząca do źródełka, w zachodniej Dom Pielgrzyma oraz plebania wraz z kaplicą św. Józefa. Rzut kościoła w kształcie krzyża łacińskiego o korpusie jednokondygnacyjnym, położony na planie wydłużonego prostokąta. Wieża kwadratowa, trójkondygnacyjna, kryta dachem stożkowym z blachy ocynkowanej, umiejscowiona na przedłużeniu osi zachodniej ściany korpusu. Posiada ona zegar z 1885 r. i trzy dzwony. Po północnej i południowej stronie przylegają do bryły dwukondygnacyjne kaplice zakończone półkolistymi absydami. Korpus przykryty dachem dwuspadowym z ceramicznej dachówki holenderskiej. Apsydy przykryte połową dachu stożkowego. Kaplica św. Józefa zbudowana została wkrótce po objawieniach Bogurodzicy, w czasie rzekomych objawień św. Jozefa, za sprawą proboszcza Weichsel’a. Została ona wzniesiona z czerwonej cegły, a w jej wnętrzu ustawiono jedną z dwóch figurek św. Józefa. W późniejszych latach prostopadle do ściany wschodniej i zachodniej kaplicy dobudowano drewniane krużganki. Rzut kaplicy w kształcie prostokąta zamknięty poligonalnie od strony północno-zachodniej. Bryła zwarta w formie wieloboku foremnego, pokryta dachem pięciopołaciowym, jednokondygnacyjna, prawdopodobnie podpiwniczona. Wnętrze wyposażone w ołtarz neogotycki. Ciekawa jest również mała architektura sakralna. Występują 3 krzyże przydrożne wpisane do rejestru zabytków ponadto 10 kapliczek przydrożnych. Większość z nich pochodzi z XIX w., wzniesione z cegły na planie kwadratu, dwukondygnacyjne.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
Najczęstszy kształt działki zbliżony jest do czworokąta, w przypadku niektórych typów działka jest bardziej wydłużona.
Typy zagród. Występują cztery typy zagród. W pierwszym typie budynek mieszkalny usytuowany prostopadle do drogi oraz dwa budynki gospodarcze, jeden ustawiony prostopadle i równolegle do drogi. Wejście jest od podwórza, a brama wjazdowa od szczytu budynku mieszalnego. W typie drugim budynek gospodarczy ustawiony jest równolegle do budynku mieszkalnego i względem niego przesunięty, wejścia od budynków są od strony drogi, a brama wjazdowa od frontu. W typie trzecim budynek mieszkalny i budynek gospodarczy znajdują się na jednej osi i równolegle do drogi, wejścia do budynków od strony podwórza, a budynek mieszkalny od strony drogi. W typie czwartym budynek mieszkalny znajduje się od strony drogi i równolegle do niej, działka jest wydłużona. Znajdują się trzy budynki gospodarcze, wejścia do budynków znajdują się od podwórza.
Układ funkcjonalny. Występują zagrody z podwórzem gospodarczym, wokół którego zlokalizowane są budynki gospodarcze. Występuje sad i warzywniak oraz ogród ozdobny, czasami przedogródek
Budynki mieszkalne. Najczęściej są to przedwojenne obiekty, niestety niektóre znacznie przekształcone. Budynki murowane są z czerwonej cegły lub częściowo otynkowane. Występują detale w postaci drewnianych drzwi, okien jednak charakterystyczne wykończenia pojawiają się coraz rzadziej.
Budynki gospodarcze. Najczęściej są to obory, stodoły, chlewy i innych obiekty. Są one drewniane bądź występują elementy łączone z materiałów (drewno i cegła, czasami kamień). Niektóre z nich są otynkowane.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Wielokierunkowy rozwój miejscowości wiąże się z lokalizacją wielu obiektów o znaczeniu lokalnym i regionalnych. Największe znaczenie dla dalszego rozwoju będzie miał oczywiście ruch pielgrzymkowy związany z występowaniem obiektów sakralnych. Wzmożone zainteresowanie turystów, wiąże się z funkcjonowaniem złożonej infrastruktury turystycznej, obiektów noclegowych, restauracji, punktów usługowych. We wsi z powodzeniem funkcjonuje znana już w całym regionie Karczma Warmińska, w której odbywają się imprezy, w tym cykliczne wieczory (np. wesele warmińskie, wieczory z muzyką np. żydowską), które przyciągają znane osobistości ze świata kultury i polityki, konferencje, zjazdy. Codziennie karczma przyjmuje wielu gości, którzy mogą skosztować wyśmienitych dań regionalnych oraz odkryć wyjątkowość tego miejsca. Obiekty noclegowe, w tym Dom Pielgrzyma oferują miejsca dla przybywających tu licznie turystów. Inne punkty użyteczności publicznej to sklepy spożywcze i przemysłowe, kwiaciarnia, poczta, sklep z artykułami wędkarskimi, z materiałami budowlanymi, apteka. Funkcje kulturalne i oświatowe przejęły Szkoła Podstawowa, Gimnazjum, Gietrzwałdzki Ośrodek Kultury, a w ramach niego, kino, galeria i pracownia plastyczna, biblioteka. Działa też lokalny teatr. Osobliwością jest księgarnia Samulowskiego, pisarza ludowego i założyciela tej księgarni. Obiekty sportowe stanowią boiska przy szkole podstawowej i gimnazjum, za Domem Rekolekcyjnym, na stadionie leśnym, na którym odbywają się festyny (np. Dzień Strażaka). Gospodynie domowe spotykają się regularnie na zebraniach Koła Gietrzwałdzkich Bab (1-KGB), aby oderwać się od codziennych obowiązków. W miejscowości znajduje się Ochotnicza Straż Pożarna, budynek komisariatu, Urząd Gminy Gietrzwałd. W miejscowości, jej okolicach i gminie bardzo pozytywnym faktem, staje się rozwój obiektów turystyki wiejskiej, w tym agroturystycznych. Wiele gospodarstw z powodzeniem odnalazło się w nowych warunkach związanych z przemianami w rolnictwie i dochody z agroturystyki znacznie wspomagają ich budżet, często nawet stają się głównym źródłem utrzymania. Cieszy też współpraca właścicieli gospodarstw i obiektów, przejawiająca się we wspólnych działaniach, w tym promocyjnych i reklamowych oraz wzajemnej pomocy. Wybitne walory miejscowości i gminy oraz warunki do rozwoju będą w przyszłości decydować na pewno o powodzeniu przedsięwzięć związanych z obsługą ruchu pielgrzymkowego, krajoznawczego, krajoznawczego także turystyki wiejskiej, a także uwarunkowań społeczno-gospodarczych ważnych dla mieszkańców.