Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Inwentaryzacja wybranego miejsca
Opis wsi/historia
Niemieckie nazwy miejscowości to Luthen, Lautern. Nazwa związana jest z nazwiskiem wójtów krajowych. Została założona ok. 1333-1342 r. przez wójta Henryka Lutra, jednak zaginął dokument lokacyjny. W 1346 r. Bruno Luter założył karczmę. Zasadźcami byli Henryk, Piotr i Mikołaj. Drugi akt lokacyjny był wystawiony przez biskupa Henryka Sorboma w 1375 r. Mieszkańcy wsi byli zobowiązani do szwaranku na rzecz zamku w Jezioranach, który zniesiono w 1528 r. (przyczynił się do tego biskup Feber). W 1688 r. karczmę prowadził Michał Dost. Była ona wyposażona w jedną morgę ziemi uprawnej. W czasie wojen polsko-krzyżackich i szwedzkich wieś została zniszczona. W 1783 r. wieś liczyła 57 dymów. Dn. 26 sierpnia na południe od wsi 36 niemiecka dywizja piechoty uderzyła na 4 dywizję piechoty rosyjskiej (straty po stronie rosyjskiej). W plebiscycie w 1920 r. głosowano za Prusami Wschodnimi (ok. 700 głosów). Po 1945 r., Lutry stały się wsią sołecką ze szkołą.
Walory przyrodnicze
Wieś położona nad jeziorem o tej samej nazwie. Szczególne uwarunkowania przyrodnicze wewnątrz wsi – zadrzewienia przydrożne, zadrzewienia śródpolne, zieleń w miejscach publicznych jak i w poszczególnych zagrodach, grupy roślinności nad jeziorem oraz elementy krajobrazowe w krajobrazie rolniczym decydują o wybitnym charakterze wsi. Także znaczące są tereny leśne w okolicy z licznymi gatunkami drzew i krzewów.
Walory kulturowe
Pierwszy kościół wybudowano w XIV w., następnie został konsekrowany dn. 18 kwietnia 1580 r. przez biskupa Marcina Kromera pw. Marii Magdaleny. Obecny kościół był konsekrowany dn. 3 czerwca 1893 r. przez biskupa Andrzeja Thiela pw. św. Walentego. Szkoła istniała tu od XVIII w. Szczególna jest zabudowa warmińska w postaci murowanych i częściowo drewnianych obiektów mieszkalnych i gospodarczych. Łącznie we wsi zinwentaryzowano 174 budynki, z czego część przyjmuje wartość zabytkową.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
Najczęstszy kształt działki to prostokąt. Usytuowana jest ona krótszym bokiem do ulicy. Wyróżnia się działki duże o pow. 2400m² i małe o pow.1000m².
Typy zagród W pierwszym typie budynek mieszkalny usytuowany jest z przodu działki równolegle lub prostopadle, budynki gospodarcze ustawione są zawsze z tyłu działki, zazwyczaj równolegle do drogi głównej. W typie drugim budynek mieszkalny ustawiony jest z przodu działki, prostopadle lub równolegle do drogi. Występują przeważnie dwa budynki gospodarcze, występujące z tyłu działki w jednej linii, bądź jeden z nich tworzy ciąg z budynkiem mieszkalnym. W typie trzecim budynek mieszkalny stoi zawsze z przodu działki, ustawiony jest prostopadle bądź równolegle do budynku mieszkalnego lub występują trzy budynki gospodarcze tworzące z mieszkalnym wnętrze.
Układ funkcjonalny Występuje funkcja gospodarcza, w której budynki usytuowane są zwykle z tyłu działki. Stanowią je obora, stodoła, szopa. Występuje podwórze między budynkiem mieszkalnym a gospodarczym. Funkcja komunikacyjna przejawia się wejściem pośrodku budynku, furtka naprzeciw wejścia, brama wjazdowa znajduje się z boku działki, w przypadkach, gdy wejście do budynku znajduje się od strony podwórza, brama wjazdowa wraz z furtką jest z boku działki. Funkcję estetyczną podkreślają ogródki reprezentatywne (czasem nie występują), zlokalizowane przed budynkiem mieszkalnym, sady (najczęściej w bocznej części działki), widoczne od ulicy. Czasami działka otoczona jest żywopłotem, a drzewa duże występują z przodu działki przy ulicy.
Budynki mieszkalne Najczęściej są jednopiętrowe z użytkowym poddaszem. Dach spadzisty pokryty jest dachówką. Drzwi są zdobione, drewniane, dwuskrzydłowe, usytuowane pośrodku i głęboko osadzone w elewacji frontowej. Elementy elewacji są symetrycznie rozmieszczone. Otwory okienne i drzwiowe posiadają ozdobniki w postaci wypukłych obramowań, zwykle barwy białej.
Budynki gospodarcze Są zbliżone wysokością do mieszkalnego, nieco węższe. Elementy elewacji frontowej są symetrycznie usytuowane. W elewacji bocznej umieszczony jest jeden otwór okienny występujący z prawej lub lewej strony. Charakterystycznym elementem budynku gospodarczego jest deskowanie przebiegające w górnej części budynków. Dach spadzisty pokryty jest dachówką.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Wieś posiada liczne walory przyrodnicze i kulturowe. Wpisują się one malowniczo w krajobraz wsi i okolic. We wsi występują obiekty turystyczne, gospodarstwo agroturystyczne, ośrodek turystyczny i karczma. Z punktów usługowych wyróżnić można dwa sklepy, kiosk, Jednak nie brakuje również obszarów odbieranych negatywnie, niepasujących do otoczenia tradycyjnego, bloki. We wsi zlokalizowana jest szkoła, przedszkole. W Wiejskim Domu Kultury organizowane są różne spotkania, wystawy (stałe i tymczasowe), imprezy kulturalne, prezentacje. Funkcjonuje Ochotnicza Straż Pożarna i Zespół Opieki Zdrowotnej. Ogólnie stan zagospodarowania wsi jest zadowalający. Należałoby zwrócić jednak uwagę na dalszy rozwój pod względem planowania turystyki, ochrony obiektów zabytkowych i elementów przyrodniczych, przyrodniczych także dostosowania zabudowy nowoczesnej do tradycyjnych wzorników.