Inwentaryzacja krajobrazowo – urbanistyczna
Opis wsi/historia
Wieś powstała w 1353 r. Według podań nazwa pochodzi od imienia Prusa, mieszkańca (być może założyciela) wsi. Wymój dzieli się na trzy części i każda z nich ma swoją lokalną nazwę: Wymój Plony, Wymój Alpy, i Wymój Padrom. Kolonie są rozproszone w lesie, są oddalone od centrum miejscowości o kilka kilometrów. W Wymoju znajduje się stara szkoła (dawniej niemiecka), która powstała 23.X.1930 r. Wymój, jako jedna z nielicznych miejscowości, głosował za Polską w plebiscycie w 1920 r. Pomimo ogromnej przewagi (86,33 % powiatu olsztyńskiego głosowało za przynależnością do Niemiec) głosów mieszkańcy walczyli o polskość. Wielu rodzin miało pochodzenie niemieckie, jednak fakt ten nie utrudniał ani nie burzył stosunków sąsiedzkich. Na mocy „porozumienia o szkolnictwie” zawartego przez ówczesne władze w 1926 r. na koloniach wymojskich powstała szkoła polska. W 1935 r. otwarto świetlicę, mającą duże znaczenie dla podniesienia kultury młodzieży. Nie udała się próba otwarcia polskiego przedszkola, a 20.08.1939 zamknięto polską szkołę. Z zapisków Edwarda Cyfusa wynika, że we wsi szczególnie dbano o kwestię wychowania młodzieży, zwłaszcza dziewcząt, które miały możliwość poznania zasad dobrego wychowania przyszłych gospodyń. Organizowano kursy gotowania, szydełkowania, haftu, sporządzania i podawania posiłków. Bardzo ważne było dla mieszkańców wsi, Warmiaków, utrzymanie religijności, porządku, zaradności i prawości, które to zasady kultywowano z pokolenia na pokolenie. Ważnym elementem był dialekt warmiński, tradycja regionalna.
Walory przyrodnicze
W krajobrazie wyróżniają się obszary takie, jak jezioro Wymój, otaczający wioskę las, rzeka Pasłęka, a także obszary objęte ochroną – rezerwat orła bielika czy ostoja bobrów na rzece. Jest to umowna granica między Warmią i Mazurami. Ciekawa jest również zieleń wysoka, drzewa we wsi oraz zadrzewienia śródpolne.
Walory kulturowe
Wieś jest bogata w tkankę historyczną, kulturowe obiekty sakralne przeplatają się z typowym budownictwem warmińskim. Przy głównej drodze, wzdłuż której znajduje się Wymój, znajdują się dwie kapliczki (jedna z nich dzwonniczką), których historia i powstanie związane są prawdopodobnie z pierwszymi pielgrzymkami, które miały miejsce tuż po objawieniach Najświętszej Marii Panny w Gietrzwałdzie. Trzecia kapliczka zlokalizowana jest na tzw. koloniach. Szczególne miejsce mają również dwa krzyże. Wymój jest typową warmińską. Świadczą o tym przeszłość wsi, obyczaje mieszkańców, jak też miejscowa zabudowa.
Układ wsi/typy zagród/ budynki
We wsi kształt działek jest najczęściej prostokątny (16 działek tego kształtu). Są to działki położone nad jeziorem oraz działki w ramach gospodarstwa rolnego. Pozostałe (8 działek) mają różne kształty w zależności od położenia względem drogi, jeziora, ukształtowania powierzchni bądź kształtu działek sąsiadujących.
Układ funkcjonalny jest zróżnicowany, w starszych zagrodach budynek mieszkalny znajduje się z przodu, blisko drogi, natomiast w głębi występują zabudowania gospodarcze, które razem z domem tworzą zamknięte podwórze. Nowsze budynki mieszkalne lub obiekty bez zabudowy gospodarczej stoją blisko drogi, a podwórze jest otwarte i stanowi część reprezentacyjną, często są obsadzone drzewami i krzewami ozdobnymi. Typem pierwszym zagród jest budynek mieszkalny prostopadle ustawiony w stosunku do drogi głównej. Budynki gospodarcze tworzą kształt podkowy z wolnymi narożnikami. Wjazd jest od strony drogi głównej, znajduje się po prawej stronie domu. W kolejnych podtypach zabudowa jest otwarta, nie ma budynków gospodarczych. Budynek mieszkalny znajduje się z przodu zagrody. Wejście w nowych domach występuje od strony drogi, w starszych z boku. Wjazd znajduje się od drogi głównej. Istnieje również układ, w którym budynek mieszkalny jest usytuowany prostopadle w stosunku do drogi głównej. Budynki gospodarcze znajdują się w głębi zagrody, bądź z boku (2 lub 3 budynki gospodarcze). Wjazd jest od strony głównej. W typie drugim układ budynków mieszkalnych i gospodarczych jest bardzo zróżnicowany. Wjazd znajduje się od strony drogi podporządkowanej.
Budynki mieszkalne W Wymoju przeważają domy kondygnacyjne. Są one proste w budowie, nie mają ganków, dobudówek. W starszych domach wejścia znajdują się od strony podwórza, w nowszych od strony drogi dojazdowej. Elewacja wykonana jest z tynku. Budynki pokryte są dachówką i eternitem.
Budynki gospodarcze Najczęściej są wykonane z pustaków albo z drewna (te ostatnie w gorszym stanie technicznym). Pokrycie stanowi dachówka, blacha, papa.
Uwarunkowania rozwoju wsi (na podstawie wywiadu środowiskowego z mieszkańcami)
Wieś liczy ok. 170 mieszkańców, znajdują się tutaj 24 zagrody. Istnieje zaplecze gospodarcze tj. sklep spożywczo-przemysłowy, punkty usługowe oraz miejsca kulturalno-rozrywkowe (świetlica w starej szkole). Brakuje natomiast rozwiązań w zakresie kanalizacji, dojść, ścieżek, chodników. Wieś należy do południowej strefy polityki przestrzennej gminy Stawiguda. Jest to obszar rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej bazujących na wysokich walorach środowiska przyrodniczego oraz lokalnych uwarunkowaniach związanych z kulturą i tradycją miejscowości.