Wieś warmińska

Studenci Katedry Architektury Krajobrazu UWM pod kier. dr inż. Wandy Laguny zakończyli III etap programu „Wieś warmińska – architektura i krajobraz”. Dokonano inwentaryzacji krajobrazowo-architektonicznej 46 wsi warmińskich. Powstała dokumentacja ma wspomóc mądrą kontynuację dziedzictwa architektonicznego i krajobrazowego Warmii. Jest ono przecież, niestety wciąż niedocenionym, czynnikiem podnoszącym jakość turystyczną wsi warmińskiej i regionu.

Wanda Łaguna – kierownik projektu

Pragniemy Państwu przedstawić wyniki wspólnych działań dotyczących badań nad cechami charakterystycznym wsi warmińskiej.

Inicjatywa ta powstała w ramach programu „Dom Warmiński” przy Starostwie Powiatowym w Olsztynie. Pierwotnie chodziło przede wszystkim o znalezienie przedmiotów badań dla studentów kierunku Architektury Krajobrazu z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

Zadaniem była inwentaryzacja urbanistyczno-krajobrazowa wybranej miejscowości oraz przeprowadzenie szereg analiz i ocen, mających na celu znalezienie cech charakterystycznych krajobrazu wsi oraz znalezienie zasad kształtowania się zabudowy w odniesieniu do zagrody i skali budynków.

Jako przedmioty badań wybrano wytypowane wsie znajdujące się w powiecie olsztyńskim. Do tej pory zinwentaryzowano 37 miejscowości (zamieszczonych w portalu).

Praca studentów dwóch roczników Architektury Krajobrazu pod kierunkiem dr inż. arch. Wandy Łaguna zaowocowała także innymi wynikami. Cały zakres badań został włączony do programu „Dom Warmiński” i wzbogaca materiał poznawczy dotyczący wartości kulturowych materialnych i niematerialnych Ziemi Warmińskiej, aspektów krajobrazowych i architektonicznych domu warmińskiego; wydobycia na światło dzienne cech charakterystycznych krajobrazu warmińskiego i jego popularyzację w mediach, internecie, wystawach. Studenci znacznie wyszli poza ramy zadanego ćwiczenia. Dzięki ich inwencji udało się uzyskać unikatowe często materiały i opisy historii poszczególnych miejscowości na podstawie wywiadu przeprowadzonego z mieszkańcami jak i poszukiwań wśród materiałów archiwalnych.

Zebrane materiały dla każdej miejscowości składają się z wielu elementów, których nie jesteśmy w stanie w całości Państwu tutaj zaprezentować. Oprócz zaprezentowanych inwentaryzacji, prace składają się z obszernego wywiadu, kart inwentaryzacji szczegółowej, matrycy miejscowości, bogatej dokumentacji zdjęciowej, autorskich „ścieżek wrażeń”, wzorników architektonicznych, analiz panoramy miejscowości oraz projektów wybranych fragmentów miejscowości.

Zainteresowanych odsyłamy do Katedry Architektury Krajobrazu i Agroturystyki na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Uniwersytetu Warmińsko – Mazurskiego (Plac Łódzki 1 w Kortowie). Opiekunem prac jest Pani dr inż. arch. Wanda Łaguna.

Na podstawie badań źródeł historycznych oraz przeprowadzonych inwentaryzacji w terenie można już teraz wyróżnić dla tego obszaru zespół cech mniej lub bardziej popularnych, które odróżniają obecną Warmię od innych obszarów. Są nimi:

Wszystkie formy osadnictwa są formami świadomych działań osadniczych ówczesnych właścicieli ziem. Sporadycznie na granicy południowej można zauważyć ślady tzw. osadnictwa spontanicznego (osad leśnych) wynikających z migracji na tereny Warmii ludności polskiej.
Osady wiejskie zakładano wcześniej niż miasta. Z badanych dokumentów wynika, że zarówno miasto Olsztyn jak i Dobre Miasto dostały prawa lokacyjne później niż miejscowości wiejskie wokół nich rozłożone promieniście, połączone ze sobą siecią dróg, stanowiących niemal okrąg.
Zakładane wsie mają charakter zwarty. Zakładano je na prawie chełmińskim lub niemieckim. Są to najczęściej wsie związane z niwowym systemem rozłogu pól.
Najczęściej spotykanym typem miejscowości jest krótka i zwarta ulicówka, która w naturalnym krajobrazie Warmii związana była zwykle z lokalizacją wzdłuż istniejącego cieku wodnego, w dolinach i wąwozach. Występuje też rodzaj miejscowości, który obecnie wygląda jak „łańcuszek” oparty na przekształceniach dawnej niwy siedliskowej o kształcie zbliżonym do prostokąta.. Mniej popularne były wsie o kształcie owalnicowym. Zdarzały się przysiółki i wielorodrożnice jako wtóre formy osadnictwa.
Osady samotnicze – tzw. zagroda warmińska występują na tych terenach dość często.
Niewiele na tych obszarach znajduje się założeń folwarcznych. W okresie panowania Biskupstwa Warmińskiego nie wytworzyła się silna grupa szlachty i dlatego nie ma na tym terenie zbyt dużo majątków ziemskich.
Obiekty sakralne w krajobrazie wsi: kościoły, kaplice, cmentarze, kapliczki i krzyże przydrożne występujące na tych terenach o wiele częściej, stanowią cechę charakterystyczną krajobrazu wsi warmińskiej.
Bardzo często obiekty sakralne są otoczone starym cmentarzem z wiekowymi drzewami na planie owalnym – ilość rzucie miejscowości wyróżniającym się z całego założenia.
Duża ilość obiektów użytkowych takich jak szkoły, sklepy, karczmy, młyny, kuźnie itp. Stanowią znakomite przykłady obiektów indywidualnych o ciekawej architekturze.
Istotne jest zachowanie w każdej miejscowości przestrzeni niezabudowanej, często związanej z przepływającym ciekiem wodnym i terenami podmokłymi – obecnie zaniedbane , mogły służyć jako przestrzeń publiczna miejscowości
Charakterystyczne ustawienie zagrody względem drogi: budynek mieszkalny ustawiony równolegle do drogi, z boku wejście na podwórko w kształcie prostokąta, zamknięte przez budynki gospodarcze.
Charakterystyczna forma budynku mieszkalnego. Obecnie najczęściej spotykany budynek murowany z czerwonej cegły, czasami na podmurówce kamiennej, parterowy, czasami z użytkowym poddaszem, dach kryty dachówką pod kątem 30-45 stopni, prosty, dwuspadowy, czasami na ściance kolankowej. W XIX w. domy ceglane wyparły drewnianą zabudowę, która dominowała na tym terenie.
Budynki gospodarcze mają swoją charakterystyczną formę: często drewniane lub połączone z kamieniem lub cegłą przykryte dachem dwuspadowym z dachówki, o nachyleniu 30- 45 st.
Często stosowane żywopłoty zamiast drewnianych płotów, przedogródki kwiatowe oraz stare drzewa nieowocowe (lipy, dęby, klony) jako tzw. opiekun domu, posadzone blisko domów mieszkalnych.
W krajobrazie warto podkreślić zwartość panoramy miejscowości, z dominantą wieży kościoła, skąpaną w zieleni.

Nie można zapomnieć, że prace przeprowadzone przez studentów mają także wymiar praktyczny. Są znakomitym materiałem źródłowym dla poszczególnych miejscowości przy pracach planistycznych (zarówno przy wykonywaniu decyzji o warunkach jak i planu miejscowego oraz Studium uwarunkowań dla gminy). Zapraszamy więc również urzędy poszczególnych gmin do korzystania z materiałów oraz do kontynuacji naszej idei.