Braniewo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I, Warszawa 1890.
Brunsberg, Brunsberga, Brunsberk, niegdyś Braniewo, niem. Braunsberg, miasto powiatowe okręgu regencyjnego królewieckiego w Prusiech Wschodnich, nad rz. Pasargą, handlowe, ma 11040 mk., gimnazyum katolickie, seminaryum duchowne (liceum) i nauczycielskie katolickie, stacyą poczt., stacyą dr. żel. z Tczewa do Królewca, o 62 kil. od Królewca, jarmarków 9 na rok. Krzyżacy, podbiwszy Prusaków i do wiary chrześciańskiej przymusiwszy, dla utrzymania ich w karbach posłuszeństwa zamków kilka wystawili w roku 1255 i takowe swojem wojskiem osadzili. Brunsberg wtenczas wziął swój początek i tak na cześć Brunona biskupa praskiego, który z nimi podbijał nowo zdobyte kraje, przezwany został. Miasto to pierwotnie przeznaczone było na sto lice biskupstwa warmińskiego; z tego powodu Anzelm najpierwszy biskup wystawił tutaj kościół katedralny na cześć św. Andrzeja, umieścił przy nim 4 prałatów i 16 kanoników. Lecz Prusacy, podbici niedawno, niechętnie znosili obcych niewolę i r. 1261 w ogólnem powstaniu zniósłszy wojsko krzyżaków, rzucili się na miasto i zamek przez tychże wystawiony. Wtenczas to dobywając Brunsberga wszelkiemi sposobami przez dni ośm, gdy w otwartym boju niczego dokazać nie mogli, użyli fortelu i skryli się w lasach, czem ubiezpieczeni krzyżacy wyszli z końmi na paszę. Nieprzyjaciel napadł wtedy na nich, a krzyżacy, przerażeni na nowo rozpoczętem oblężeniem, zapalili twierdzę razem z miastem i sami z biskupem Anzelmem potajemnie ujechali do Elbląga. Odbudował B. w r. 1276 Jan Fleming z Lubeki, brat Henryka I. Odtąd miasto zaczęło się wznosić. W r. 1348 biskup Herman Liebenstein zbudował nowe miasto, które, z powodu wygodnego położenia, policzone zostało do rzędu miast hanzeatyckich. Do zamożności miasta przyczyniło się przebywanie w niem mistrzów krzyżackich. Zajęte w 1461 r. pod berło polskie, zachowało stan pomyślny i dlatego nie chciało się w 1519 r. poddać Albertowi margrabiemu brandenburskiemu, który, wypowiedziawszy wojnę wujowi swemu Zygmuntowi I, opanował B. i osadził w nim liczną załogę. Wysłano wtedy Mikołaja Firleja, wojewodę sandomierskiego, który obiegł B., ale, dla braku ludzi, nie mógł go odzyskać. W 1565 r. kardynał Hozyusz, biskup warmiński, dla zapobieżenia szerzącej się w swej dyecezyi nauce Lutra, sprowadziwszy tu jezuitów, uposażył i założył kolegium i seminaryum.
Pierwsze to w Polsce kolegium nazywane Hosianum, z którego wzięto jezuitów do Wilna, hojnie opatrywali następcy założyciela, a Bużyński, regent koronny, udarował bogatą biblioteką. Mieli tu jezuici i drukarnię. Szkoły ich były wyższe a uczęszczała do nich młodzież nawet z Małopolski i Litwy. W 1626 r. Szwedzi, zająwszy miasto, kazali mu dla uwolnienia się od rabunku zapłacić 50 tysięcy talarów, ale ową bibliotekę przewiózł Gustaw Adolf do Upsali. Na mocy traktatu z r. 1635, wrócił B. pod panowanie Polski i zostawał pod niem do pierwszego podziału. W r. 1773 przeszedł do Prus. Sławne były zawsze szkoły tutejsze: Liceum Hosianum 1569 r. przez Hozyusza kard. założone, jak i seminaryum kleryków, tu się ukształcił dziejopis Rudawski (porów, przedm. Spasowicza do tłumaczenia dzieł jego); od 1818 r. fakultet teologiczny i filozoficzny, gimnazyum założone 1565 r., 1811 zreorganizowane, w którem uczniów zwykle około 300 (1/6 Polaków, dla nich profesor polskiego języka), seminaryum nauczycielskie, biskupie seminaryum kleryków, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt. Znaczniejsze budowle są: stary zamek (lyceum), kościół najznakomitszy św. Katarzyny. Główny urząd celny, komora handlowa, filia, banku państwowego, landratura, urząd katastrowy, sąd okręgowy, prokuratorya, poczta i urz. tel. I kl., poczta na dworcu, poczta osobowa do Frauenburga i Dobrego miasta, 4 jarmarki po 3 dni na bydło, konie, płótno, na len przed Boż. Nar., targ w środę i mniejszy w sobotę. B. był przez długi czas stolicą biskupstwa warmińskiego, które dla tego nazywano niekiedy brunsberskiem. Dziś ma 3 kościoły katolickie, z tych parafialny w stylu ostrołukowym XIII i XIV w. Miasto należało do związku hanseatyckiego i miało prawo składowe na wszystkie produkta warmińskie, szczególniej len, przędzę, płótno, zboże i drzewo okrętowe; brało udział w handlu morskim i jeszcze na początku XIX w. chodziły braniewskie okręty do głównych portów Europy i Ameryki. Teraz jeszcze wywożą zboże, mąkę, drzewo, len i przędzę do Królewca, Berlina, Szląska, Saksonii i t. d. Znaczniejsze zakłady przemysłowe są: 1 młyn zbożowy z olejarnią, pędzony wodą (na akcyach), 2 młyny parowe, 1 browar parowy (akcye), 1 tartak parowy, 1 parowa przędzalnia lnu, 1 fabryka mydła, 1 fabryka powozów, 1 cegielnia parowa i 1 fabryka drożdży (Presshefen) prasowanych. Obok handlu i przemysłu trudnią się mieszk. rolnictwem (pszenica i żyto) i hodowaniem bydła. Brunsberg do niedawna i przez Polaków był tak nazywany, którzy dopiero od paru lat miasto znowu Braniewem nazywają. Powiat brunsberski ma 17,19 mil kw. czyli 94588 ha. rozl., wraz z wodami 17,84 mil kw. Z tego obszaru: roli ornej: 189954 mórg.; ogrodów 1188,56 m., łąk 55642,74 m., pastwisk 22473,66 m., borów i lasów 87719,21 m., wód większych publicznych 821,69 m., nieużytków 95,30 m. Wszystko to w r. 1866 podzielone było na 3562 właścicieli, między 11154 posiadłości pojedynczych. Jeśli dodamy przestrzenie nieulegające opodatkowaniu, to powiat brunsberski obejmuje 384730,69 mórg. Gmin miejskich ma 4: Brunsberg, Frauenburk, Melsak, Orneta; wiejskich 114, dóbr samodzielnych 48. W grudniu 1871 powiat liczył 52456 mk., a z tej liczby 46393 kat., 5549 ewang., 494 izraelitów, 20 dyssydentów. W grud. 1864 r. pow. miał 12915 koni, 20053 sztuk bydła, 24306 owiec, 12670 świń, 503 kóz, 1893 ułów. Ważniejsze miejscowości: Frauenburk, Orneta, Melsak, Tiedmannsdorf. B. i okolicę zaludnił jeszcze Henryk I Flemming (1264—1300), biskup warm., osadnikami dolnoniemieckimi. W liczbie mieszk. B. jest dziś 31 proc. ew., 68 proc. kat., 1 proc. izr. Przedmieście B., zwane Braunsberg-Schlossdamm, stanowi osobną gminę. Passarga o 7 kil. za B. do zat. fryskiej uchodzi