Frombork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. II, Warszawa 1881.
Frombork, niem. Frauenburg, miasto w Prusach Wschodnich, pow. braniewski czily brunsberski, pięknie położony nad zatoką Świeżą (Frisches Haff), mieszkańców narodowości niemieckiej prawie samych katolików niespełna 3000, domy wszystkie murowane. W pobliżu uchodzi do zatoki rz. (Baude?), zwana w dokumentach Narussa (u niem. pisarzó zowie się schon). Odległość od Braniewa 1 i pół mili. F. jest stolicą biskupów warmijskich. Pałac biskupi leży w bardzo starannie utrzymywanym ogrodzie na wzgórzu ku tumowi, zkąd piękny widok na morze. Miasto w dolinie. Katedra na samym szczycie dość wyniosłej góry zbudowana, teraz jeszcze wyraźną okazuje postać fortecy.Plac katedralny na podobieństwo krakowskiego zamku jest murem prastarym otoczony. Wjeżdża się na plac przez obrnną bramę niby do fortu. Na placu przybudowane są do muru mieszkania 4 kanoników i 7 wikarych tumskich. W jednej z tych kanonji mieszkał wiekopomny nasz astronom Mikołaj Kopernik, tu najdłużej przebywał, tu dzieło sławne pisał, tu życia dokonał r. 1543. Wodociągi tutejsze niesłusznie przypisują się Kopernikowi. Wspaniałą katedra budowy gotyckiej świeżo za teraźniejszego biskupa i umiejętnie odnowiona, ma oprócz głównej wieży 4 pomniejsze wieżyczki gankami obronnymi (Wehrgang) przedtem połączone, jak u krzyżackiego zamku w Malborku. W jednej z tych wież poboczych utrzymywał Kopernik swoje obserwatorium astronomiczne. Wnętrze katedry zdawna bogate i odpowiednio po biskupiemu urządzone. Tytuł nosi katedra N. M. P. Wniebowzięcia i św. Andrzeja apostołą. Początkowo byłą szczupłą z drzewa stawiana około r. 1278. Przed wielkim ołtarzem w chórze ówczesnym był pochowanybiskup Henryk I, który tę katedrę z Braniewa tu przyniósł i zbudował. Teraźniejszą okazałą świątynię zaczęto naokoło drewnianego kościoła, budować prawdopodobnie r. 1329 za bisk. Henryka Wugenap. Chór czyli presbyteryum zachowany stary napis na ścianie: A. D. MCCCXLII dedicatus est chorus. Reszta budowy staneła gotowa r. 1388 podług napisu w części zachodniej kościołą: A. D. MCCCLXXXVIII completa est cum porticu ecclesia warmiensis Amen. W ołtarzach mieszczą się piękne obrazy włoskich malarzy, widzenia godne pomniki wielu biskupów i prałatów. Także Kopernik jest tu pochowany po prawej stronie wielkiego ołtarza; grób pokryty płaskim tylko kamieniem, który nadto gankiem marmurowym w części zajęty. Napis na nim jest zatarty i nieczytelny. Miał być w ścianie drugi napis przez Kromera biskupa w języku łacińskim ułożony i wyryty r. 1581, ale niewiadomo co się z nim stało. Dziś wizerunek wielkiego astronoma na blasze malowany wskazuje miejsce wiecznego spoczynku. Katedra fromborska miała niegdyś biskupów, którzy są zaszczytem i sławą po całej Polsce, jak: Kromerów, Hozyuszów, Załuskich, Krasickich i innych. Oprócz niej istnieje jeszcze w mieście kościół parafialny św. Mikołaja, krótko po założeniu miasta ufundowany. Prawie od początku połączona z nim była godność dziekaństwa (archipresbyteratus); r. 1461. zagorzał kosciół. Nowo wzniesioną świątynię konsekrował biskup Kromer d. 9 sierpnia 1582r.; sklepienie zostało odnowione r. 1691. Kiedy w r. 1696 rozebrali stary ołtarz wielki, dostrzegli napis, że był konsekrowany przez Jana Simbaliensis sufragana d. 22 czerwca 1507. Nowy w jego miejsce zrobiony ołtarz konsekrował sufragan Kurdwanowski d. 19 sierpnia 1714 r. na cześć św. Mikołaja. R. 1703 d. 11 października zgorzalą dzwonnica, nowej potem nie postawiono. Do tego kościołą należałą zdawna filia w pobliskiej wsi Betkendorf, o której donosi wizytacya z r. 1565, że została zniesiona , kościół przed kilku laty rozebrany i materyał do Fromborka przewieziony, którego użyto do nowej budowy tutejszego kościołą parafialnego. O dotacyi pisze wizyta kościelna z końca XV wieku: Archipresbyter mans. 4 et totidem in Betkendorf last 4. Duo vicarii ibidem. Z pomiędzy proboszczów znani są: Piotr 1304, 1314, Bertold 1345, Piotr vice-plebanus 1453, Paweł Mollner 1456 – 1459, Mikołąj Rothichen 1513 – 1515, Kaspar Hoxe zarazem tumski wikary 1543. Jest jeszcze kaplica św. Anny przy szpitalu św. Ducha, który ufundował proboszcz kapituły tutejszej Arnold von Datteln. R. 1873 usługiwały tu na stałe chorym siostry N. M. Panny, przez biskupa Kromera w r. 1583 założone. Dawniej istniały jeszcze kaplica i szpital św. Jerzego, ale w przeciągu niekorzystnych czasó zagineły. Nowy protestancji kościół został poświęcony r. 1862, pastorowie czynni od r. 1834. Do tutejszej kapituły należy 2 prałatów, proboszcz kapitulny, dziekan i 8 kanoników. SSeminaryum kleryków znajduje się w pobliskim Braniewie, pierwotnej stolicy biskupiej. Klerycy przybywają tu do usług duchownych na większe uroczystości. W mieście jest lekarz, apteka szkoły miejskie, wyższy zakład naukowy dla dziewcząt, w którym także siostry N. M. Panny fundacyi Kromera naukę udzielały. Najbliższa stacya kolei żel. znajduje się Braniewie o 1 1/4 mili odległem, dokąd wiedzie trakt bity; inny trakt bity prowadzi na południe w stronę wsi Rautenberg. Jarmarków bywa 8 w roku, 4 na bydło i konie i 4 kramne. Port mały założony r. 1675. W pobliżu młyn, tartak, przędzalnia lnu, kilka pieców wapiennych i browarów. Rybołóstwo na zatoce w ostatnich czasach podupadło.Drzewo wywożą morzem do Hamburga i Bremy. Mąka i piwo rozchodzą się szeroko po okolicy. – Z historyi miasta znane są niektóre ważniejsze szczegóły. Naprzód co do początku i założenia powiadają, że tam gdzie teraz na górze jest katedra, znajdował się od najdawniejszych czasów zamek obronny zamorznej pruskiej rodziny. Także 4 w pobliżu leżące zamki: Tolkmicko, Johannishof, Schafenberg i Sonnenberg były jej własnością Zamek we Fromborku nosił nazwę Pasloci. W chwili gdy krzyżacy poczeli tu rozszerzać swoje panowanie, mieszkał tu Henryk de Castro alias Pasloci z żoną swą Gertrudą, jak ich nazywają najstarsze dokumenta. Ale zapewne są to nazwy późniejsze, przybrane przy chrzcie, bo kroniki jeszcze podają, że mieli nosić nazwę Supana, t. j. po prusku rodzina znakomita, szlachetna. Są dość pewne wskazówki, że pierwszy biskup warmijski Anzelm pozyskał tę rodzinę dla wiary chrześcijańskiej. Za co wdzięczna podarowała wszystkie te posiadłości biskupom warmijskim albo raczej kapitule, która rzeczywiście przez wszystkie czasy aż do pruskiej okupacyi Frombork wraz z okolicą posiadała. Z powodu że mniej obronne Braniewo kilkakrotnie zburzone zostało przez prusaków, przeniesiono tu na ten zamek stolicę biskupią i katedrę około r. 1278 za drugiego biskupa warmijskiego Henryka I. Niebawem zaczeli się osiedlać różni kupcy około zamku biskupiego. Byli to głównie osadnicy z Lubeki, którzy takim sposobem początek dali tutejszemu miastu. W rzeczy samej założył miasto F. wspomniany biskup Henryk I, przywilej zaś nadał dopiero jego następca Eberhard r. 1310. Urządzone było miasto na lubeckiem prawie. Na całym obszarze ziemi, który dotąd trzymali, mieli wolny użytek, tylko łowienie bobrów, kopanie złota, srebra, soli i innego kruszca wyjąwszy.Od sądów dawali biskupowi 1/2 dochodów, a od wóki po 1 wiardunku (unum fortonem denariorum). Wolne otrzymali 4 wółki. Także wolne było od czynszu błoto obszerne ciągnące się nad zatoką Świeżą (stagnum recens) powyżej rzeki Bawa. Imię tego nowego masta Frombork, po niemiecku Frauenberg, wywodzą niektórzy osobliwie dawniejsi pisarze od owej pani (Frau) Gertrudy i jej zamku (Burg), który to byłą podarowałą kapitule, także Frombork znaczyłby po naszemu Kobiecy gród. Nie zgadza się to jednak z prawdą. Przeciwnie niemieckie imie Frauenburg wywodzić należy od głównej patronki N. M. Panny, na której cześć, jak widzieliśmy, katedra tutejsza ufundowała została. Nazwy podobne wzięte od N. M. Panny bardzo są zwyczajne za krzyżakó, jak np. Marienburg (Malbork), Marienwerder (Kwidzyn), Marienau, Marienfelde, Mariensee itd. Oznacza tedy Frombork tyle co gród Maryi. Jak miasto F. wraz z okolicą należało do najdawniejszych czasów do warmijskiej kapituły, ztąd także wynika, że kapitułą utrzymywałą dla zarządu dobór swoich w F. osobnych wójtów, po niemiecku Vógte. Najstarsi kapitulni wójtowie fromborscy znani są przed rokiem 1442: Piotr Heyne i Henryk Faber. – W wojnie 15-letniej miasto F. wiele ucierpiało i od swoich i od obcych. Naprzód wiele szkody zadali mu krzyżacy. R. 1454 komtur elbląski Henryk Reuss von Plauen (nie wiadomo z jakiej przyczyny, gdyż kapitułą tutejsza bardzo sprzyjała krzyżakom) dnia 11 grudnia z wojskien naszedł F., miasto zajął, domy popalił, splądrował, mieszkańców kilku zamordował, kanonikom co mieli zabrał. Następnie sama kapitułą wiele nieszczęść i spustoszenia na miasto sprowadziła. A to takim sposobem, że choć cała okolica z Braniewiem i innemi miastami poddała się Polsce ona jedyna obstawała za krzyżakami. Wtedy namiestnik pruski Janusz von Baysen pismem danem w Elblągu d. 27 lipca 1455r. pozwolił Janowi Szalskiemu, dowódcy czechów, żeby to miasto zajął i ukarał. Co też Jan Szalski zaraz wykonał, połączył się z oddziałem wojska gdańskiego pod burmistrzem gdańskim Marcinem Candeler, miasto napadli, zabrali, splądrowali, kanoników bez wyjątku uwięzili, kurye spalili, wieże i baszty z których bronili, poburzyli. A kościół katedralny do szczętu sponiewierali. W skardze swojej, która później księża kanonicy wygtowali, piszą o tem: że ich katedrastałą się: lupanar publicum, equorum stabulum, diversorii locus. Dopiero w r. 1466 po zawartym pokoju toruńskim wydali czesi ten kosciół katolikom. R. 1461 mieszczanie z Braniewa, którzy poprzednio czechów i Szalskiego z murów swoich wyparli, połączyli się z licznymi zastępami krzyżaków, żeby im F. odebrać, miasto napadli i oblegali; tymczasem oddział wojska polskiego przez Holąd i Ornetę (Wormditt) nadciągnął d. 5 października i ich zamiar udaremnił. R. 1462 w miesiącu lipcu sam mistrz krzyżacki z trzechtysiącznem wojskiem, do którego 300 uzbrojonych mieszczan braniewskich się przyłączyło, ponownie zaczął F. oblegać, w zamiarze, jak udawał, zeby kościół katedralny czechom odebrać. Cichaczem jednak zamyślał i on zamienić go na fortece, i tylko się sperali ze sobą w obozie, ktoby w tej nowej fortecy dowodził. Wtem na rozkaz króla Kazimierza przybył na pomoc Piotr Dunin z wojskiem i F. dla polaków. Krzyżacy, pierzchając, utracili 300 ludzi. R. 1626 Gustaw Adolf opanował F. i trzymał w swojej mocy aż do r. 1629, kiedy go napowrót oddać musiał polakom; tylko port morski i cały brzeg zatoki Świeżej trzymał jeszcze do r. 1635. W czasie drugiej wojny miasto znowu było zajęte przez szwedów. R. 1656 gdy w Malborku, Elblągu i Toruniu powietrz panowało, Karol Gustaw schronił się tu i przemieszkiwał z małżonką. Istniała przy katedrze szkołą utrzymywana przez kapitułę od samego początku. Podług dokumentu elekcyjnego tutejszej kapituły z r. 1260 jeden z kanoników jest przełożonym tej szkoły. R. 1297 znany jest scholasticus Volquinus, r. 1426 jest rektorem Maciej von Reddin, r. 1448 Henryk Sander z Fromborka. Pobożne legaty na rzecz szkoły czynili: Henryk von Sonnenberg 1393, Arnold von Ergesten 1407, Hermannus de Mundo 1422. Od pierwszych zaraz czasów także niektórzy chłopcy mowy pruskiej uczęszczali do tej szkoły jak czytamy w aktach warmijskich z XV wieku: De Pruthenis. „Noverint universi, quod ecclesia Wormiensis ab antiquo habuit mandatum et statutum apostolicum, quod dominus ordinarius debet conservare duodecim pueros prutthenicales et educere eos in litteris sive scripturis in castro Heilspergk pro populo sue ecclesie, pro canonici ejusdem ecclesie, existentes in sua residencia (sc. Frombork), unusquique habet educere puerum in curia sua lingua prothenicali, ut populum sibi subitum, de quo vivunt, habeant eos docere et educere katholica fide et ne pereant in animabus eorum.” Więcej szczegółów o szkole patrz Beckmann: De reischolasticae ac litterarum in Warmia origine ac progressu commentatio” w „Indices Lycei Hosiam” w Braniewie 1857 i 1861. Porównaj Monumenta hist. warm. Zarański zowie Frombork: „Narzyce” (?).
Kś. F.