eziorany, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t.XIII, Warszawa 1893.
Jeziorany al. Zybork, niem. Seeburg, miasto, pow. reszelski, w pobliżu kilku jezior, od których imię wzięło, na bitym trakcie wartembersko-licbarskim i bisztyńskim, 2 mile od stacyi kolei żel. w Biesowie, 2 i pół od Wartemborka, blisko granicy olsztyńskiego powiatu. Okolica ta z natury jest bardzo obronna z powodu jezior wielu, gór i lasów pobliskich. Mieszk. 2930, przeważnie katolików, cegielnia, sąd okręgowy, st. poczt, i telegr. Oddawna też były J. za starych pogańskich prusaków zaludnione i obwarowane. Teraz jeszcze opowiadają so bie o zamkach tutejszych zaczarowanych i o górze, którą świętą zowią, albo zamczyskiem. Leży ona niedaleko za miastem ponad jeziorem Krokowskiem, obecnie osuszonem. Można dość dobrzo rozpoznać, że tu kiedyś stał zamek obronny, i po szczątkach wałów zachowanych i po fosach wydrążonych i cegłach, kamieniach przy oraniu wydobywanych. Z góry jest daleki i przepyszny widok na całą okolicę. Otóż lud mówi, że tu był kiedyś zamek piękny o murach grubych i wieżyczkach wysokich. Ale się potem mieszkańcy jego zepsuli, i zapadł w ziemię, gdzie teraz jeszcze są wszystkie skarby. Staruszek białowłosy i panna bardzo piękna bronią skarbów. Dzwony z wież zamkowych zatopione są w jeziorze Egde, w którem też ludność cała w rybki zaczarowana mieszka. Obok w pobliżu znajduje się druga góra, po której jeszcze wyraźniej można poznać, że zamek miała. Lud jednak o tej górze i zamku nic nie wie.
W czasie podbojów krzyżackich przypadła ta okolica do biskupów warmińskich, którzy tu zamek stary (choć może nie na tem samem miejscu) utrzymywali i miasto założyli. Miasto otrzymało pierwszy przywilej r. 1338. Pod nieobecność biskupa Mikołaja wystawił go brat (krzyżak) Henryk, advocatus eccl. warm. Prawo nadał chełmińskie. Włók było wszystkich 80. Z tych sołtys Heynco Wendelpaffen za sołectwo otrzymał wolnych 8 i z szczególnej łaski 3; nadto dla proboszcza przeznaczono 6 włók, na założenie miasta 1 włókę, na paśnik dla biskupich koni w rozgarcie 1 włókę. Od reszty włók „po 10 latach wolnych dawać nam będą od włóki po pół marki denarów, 1 denar koloński albo 6 chełmińskich od każdego zabudowania (area). Do wspólnego użytku użyczamy nadto wszystkim 30 włók lasu w pobliżu, żeby sobie drwa cięli na opał i do budowy. Ryby łowić pozwalamy sołtysowi i mieszkańcom w jez. Loncasir i Ryngasir i w strudze młyńskiej aż do granic miejskich małemi i wielkiemi narzędziami, wyjąwszy rethe, co się nazywa newoth. Także łowy czynić mogą sołtys i mieszczanie na „cervos hinnulos et capreolos cum omnibus feriis aliis majoribus et minoribus quantum possunt” w granicach miejskich. Sądy powierzamy małe, sołtysowi, większe wójt biskupi (advocatus) wykonywać będzie, od których sołtys dochodu weźmie część trzecią. Jeżeli na złym uczynku pochwyci prusaka, dostanie od niego część swoją, jako powyżej mówiono; jeżeli zaś nie pochwyci, nic w tym razie nie dostanie. Od jatek rzeźników, sukienników, szewców „nec non de stuba balneari” dostanie 1/3, 1/3 biskup i 1/3 miasto.” Pierwotny zamek tutejszy był z drzewa stawiany. Do nowego mocniejszego w cegłę i kamienie położył fundament biskup warmiński Jan de Misna około r. 1353. Na zamku nietylko biskupi sami często przebywali, ale i wójtów bez przestanku utrzymywali, którym dozór naczelny nad całym obwodem powierzyli: „ire ad bellicidia, ad hostilitates cum populo ecclesiae, mensuram, agros, arguas causas saeculares deffinive, uno familiari contentus, notarium unum cum interprete prothenico, cum uno servo pro officio suo, pro equis sex.” R. 1435 zachodzi wójt krzyżak fr. Eberard von Wesenthau. Około r. 1389 a zapewne prędzej miasto J. wystawia przywilej na wieś swoję miejską, po niem. zwaną Bür-gerdorf. Włók liczono 40. Prawo było chełmińskie. Sołtys Jan Vüenste otrzymał wolnych włók 4. „Od innych dawać nam będą pół marki denarów od włóki. Sądy sołtysowi oddajemy, jednak coby zaszło z mieszczanami, razem przy nim w mieście sąd się odbędzie. R. 1389 otrzymało miasto 2-gi przywilej odnowiony i poprawiony. Czytamy w nim, że czasu, kiedy pierwszy raz miasto było zakładane (r. 1333), włók owo 80 naokoło miasta „erant nemorosa deserta et inhabitabilia.” Potwierdza zatem ów 1-szy przywilej jako i wieś ich nowozałożoną Bürgerdorf, którego wymienia granice: Lawkaser (jezioro?), Schardenithe, Sorbowin, gdzie wiele jeszcze lasów przy tych wsiach, Kirstanus Tolke ze wsią swoją, las miejski i biskupi, dobro Sanderi Bohemi. Ponieważ role te niedonośne a miasto od dróg kupieckich odległe, dodaje nadto przywilej miastu nowe 40 włók lasu, bo już drzewa im nie starczyło, 2 jeziora Korkyn i Gaygelyth w tym lesie, także rybitwę w jez. Ryngaser przy wsi Locow i w strudze co płynie z Locaser. R. 1455, jak się zdaje, husyci z wodzem Resske zdobyli zamek jeziorański, który im niemal dobrowolnie otworzył Piotr Funcke wraz z wielu przewodnikami kościołów. Mieszczanie zaś byli przeciwni. Wkrótce także i pobliski zamek biskupi w Dobrem mieście napadli i zajęli. R. 1461 naczelnik Reske ze swoimi gwałtem wydalony z Dobrego miasta. Tegoż r. 1461 husyci przez 21 tygodni oblegani w Jezioranach zamek oddali biskupowi warmińskiemu d. 29 września z warunkiem wolnego wymarszu. Nadto biskup zapłacił im zł. 10000. Jako naczelnicy czescy podpisali kapitulacyą: Henryk von Ztwarkawa, Nikolasz Zkladrob, Henryk von Kroszkaw, Nikolaszky von Zburczina.
R. 1655 lustracya opisuje miasto i dochody biskupie: Miasto J. otoczone murami i fosami głębokiemi, po zniszczeniu wojny znowu dość dobrze zabudowane. Kościół parafialny lekko sklepiony bez wieży. Ratusza po pożarze jeszcze nie ma. Zamek, podobnie jak w Reszlu, w czworobok stawiany. Młyny dwa: miejski o 3 gankach. Drugi młyn wójtowy (Voigthöffsche).
Stawy należą 3 do zamku: 1) domowy (Hausteich); w niem ułowione w jeziorach o zimowej porze ryby dla potrzeby domowej składają; 2) Lekicki staw; 3) Czarnik. Jeziora są: 1) Doday, największe; 2) Pisa; 3) Teisdym; 4) Krakowskie; 5) Małe jezioro; 6) Rink; 7) Kook; 8) Seuberwald; 9) Prabichy; 10) Spangen; 11) Krak; 12) Neutsch; 13) Raschnik; 14) Paudling; 15) Parleschki; 16) Awer w borze; 17) Spangen; 18) Plaschichen. Urząd wójta biskupiego pełnił naonczas Stanisławski, który takie daje sprawozdanie: 1. Corok 2 razy wykonywa wójt t. zw. generalia judicia po całem biskupstwie. 2. Co do miast jest on instancyą apelacyjną in criminalibus. 3. Na sądach kryminalnych ze szlachtą prezyduje. 4. Przy pospolitem ruszeniu szlacheckie pułki (Ritterdienste) na plac musztry odstawia i oficerom przeznaczonym oddaje, którzy je dalej ćwiczą. On sam musztruje poprzednio żołnierza, konia, zbroję, nieprzybyłych zapisuje i zwierzchności do ukarania donosi. Dochodów pobiera: fl. 100, 1/3 dochodów ze sądów większych, od mniejszych sądów wszystkie dochody. Kiedy sądy ziemskie odprawuje, od każdej włóki dostaje po gr. 4 po wsiach, miastach i folwarkach. O kościołach i parafii jeziorańskiej sa jeszcze niektóre wiadomości z dawniejszych czasów: 1. Kościół parafialny, tytułu św. Bartłomieja, patronatu biskupiego, starej budowy; ołtarz wielki konsekrował biskup Grabowski dnia 6 paźdz. 1752 r. 2. Kaplica św. Wojciecha, w górnem piętrze szkolnego gmachu urządzona, dla naboż. polskiego przeznaczona, poświęcona od biskupa Kromera 1580, znajdowała się w pobliżu szpitala. 3. Kaplica na biskupim zamku, z czasem bardzo podupadła, zniesiona roku 1609. Kościół luterski budowany tu r. 1832. Do parafii należy oddawna filia w Tłokowie (Loken). W lesie pod Tłokowem znajdowała się kaplica św. Rocha, r. 1665 ku czci Najśw. Sakr. pobudowana. Powiadają, że tu r. 1652 dzieci, pasąc bydło, naczynie srebrne znalazły, w którem Sakrament Najśw. do chorych zabierają. Ponieważ właśnie podówczas morowe powietrze panowało, wznieśli na tem miejscu kaplicę św. Rocha. Lud wierny czynił liczne pielgrzymki do tej kaplicy. Nową murowaną kaplicę konsekrował biskup Krasicki d. 26 września 1790 r. W J. odbywają się znaczne targi doroczne, jako to 6 razy na bydło i konie, 4 razy kramne, po 2 dni każdy raz i 2 razy na płótno, także po 2 dni. Do dekanatu jeziorańskiego należy 7 parafij: Jeziorany z filią w Tłokowie, Biskupiec z filialnym kościołem św. Jana, Biesowo, Franknowo, Freudenberg z filią Fleming, Lautern i Prositty (Prossitten). Ob. Monum. Warmiae i Zeitschrift fur die Gesch. Ermlands.
Kś. F.https://www.facebook.com/plugins/like.php?action=like&app_id=&channel=https%3A%2F%2Fstaticxx.facebook.com%2Fx%2Fconnect%2Fxd_arbiter%2F%3Fversion%3D46%23cb%3Dfe58e6c640ec38%26domain%3Ddomwarminski.pl%26is_canvas%3Dfalse%26origin%3Dhttp%253A%252F%252Fdomwarminski.pl%252Ff1c0007762bda44%26relation%3Dparent.parent&color_scheme=light&container_width=0&font=arial&href=http%3A%2F%2Fdomwarminski.pl%2Findex.php%3Foption%3Dcom_content%26view%3Darticle%26id%3D358%3Aslownik-geograficzny-jeziorany%26catid%3D52%3Aslownik-geograficzny-krolestwa-polskiego%26Itemid%3D182&layout=button_count&locale=en_US&sdk=joey&send=true&show_faces=true&width=