Olsztyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t.XIII, Warszawa 1893.
Olsztyn, niem. Allenstein, miasto powiatowe w Warmii, pod 53° 47′ półn. szer. i 38° 9′ wsch. dług., wzn. 110 mt. npm., nad rz. Łyną (niem. AUe), odl. o 163 klm. od Torunia. O. w 1885 r. miał 11,294 mk., poprzednio liczono 7,610 mk., w tem 2,500 Polaków. Co do wyznania: 5,595 katol., 1684 ewang., 331 żydów. W 1816 r, miał O. 2,078 mk., w 1861 zaś 4,271, a w tem 1841 polaków, 2430 niemców.
Miasto posiada stary zamek krzyżacki, kościół katolicki, restaurowany 1865—3871, 3 kaplice katol., kościółek ewangielicki, synagogę, gimnazyum, sąd ziemiański, sąd przysięgłych, szpitał św. Maryański, odlewnią żelaza, fabrykę zapałek i t. d. Prowadzi znaczny handel drzewem, bydłem i chmielem. O. jest sta-cyą kolei toruńsko-wystruckiej; boczne koleje są: Olsztyn-Szczytno-Jańsbork, Olsztyn-Kobbelbude, Olsztyn-Gueldenboden, Istnieje projekt utworzenia nowego obwodu regencyjnego z południowych powiatów obwodów regencyjnych królewieckiego i gąbińskiego, którego stolicą ma być Olsztyn. Miasto posiada piękne lasy. Od r. 1884 przebywa w mieście batalion strzelców. Z większych budynków zasługują jeszcze na wzmiankę koszary wojskowe i rzezalnia. Gimnazyum liczy około 230 uczniów (katolicy są w mniejszości). Dawniej miejskie, przeszło w r. 1885 na koszt państwa, pod warunkiem, że miasto zbuduje nowy gmach gimnazyalny i rocznie będzie dopłacać 15,000 marek. W 1885 r. rozpoczęły się roboty przedwstępne dla przeprowadzenia kolei z O. przez Olsztynek do Iłowa nad granicą królestwa polskiego. Obecnie wychodzi w O. polska „Gazeta Olsztyńska”, wydawana na wyraźne życzenie polskich włościan w Warmii. Zamek i kościół farny wzniesione zostały r. 1315, założenie miasta nastąpiło wedle przywileju fundacyjnego dopiero w r. 1353 przez szlachcica Jana do Leyssen, a t. zw. ,,Nowe-miasto” otrzymało prawa miejskie dopiero r. 1378. W początku przeznaczono 100 włók dla miasta, które jodnakr. 1677 posiadało 192 włók. W 1410 r. poddał się O., jak cała Warmia, Jagiełłę, a r. 1414 wzięli Polacy je znowu w posiadanie na krótki czas. W 1440 r. O., wówczas zamek najznaczniejszy w tych stronach, stoi po stronie związku jaszczurczego, do którego w 1454 r. otwarcie przystąpił. W następnym roku jednak poddało się na nowo zakonowi, choć kanonicy kapituły fromborskiej, której własnością było całe starostwo olsztyńskie, byli temu przeciwni. Dowódzca jednak żołnierzy krzyżackich Jerzy de Schlieben, wziął r. 1456 zamek w posiadanie, wypędził kanoników, przywłaszczył sobie wszystkie ich kosztowności i spustoszył okolicę. W tymże roku, gdy zakon żołdu przyrzeczonego płacić mu nie mógł, sprzedał miasto Polakom (jak to inni dowódzcy czynili z innemi miastami), nie myślał jednak o odstąpieniu, lecz pozostał na zamku jako przeciwnik Polaków, przeciwnik kanoników, których własność miał obronić, przeciwnik biskupa, pod którego duchowną jurysdykcyą miasto było, a nieposłuszny też zakonowi. Na klątwę rzuconą z Rzymu (z powodu obchodzenia się z kanonikami) nie zważał, a dopiero w 1460 r., gdy w mieście, które się spaliło r. 1458, i w okolicy zupełnie spustoszonej, nic już nie było można rabować, oddał kanonikom w drodze układów zamek i miasto. W grudniu 1463 r. szturmowali Polacy O., cofnęli się jednak przed wojskiem zakonu; w następnym roku Jan Szalski, dowódca korpusu polskiego, wziął miasto i zaczął układy z biskupem Pawłem, który wraz z kapitułą poddał się jeszcze w tymże 1464 r. Polakom. Odtąd należał O. z całą Warmią do Polski. Ponieważ O. stanowił własność kapituły, rezydowało więc zawsze kilku kanoników na zamku tutejszym, a Mikołaj Kopernik także przez pewien czas tu mieszkał. Jeszcze dziś pokazują na zamku celę wielkiego astronoma, ozdobioną merydyanami i figurami astronomicznemi, które on na ścianie malował. Kopernik też urządził wodociąg, który miasto zaopatrzył w wodę.
W latach 1626 i 1657 spustoszyli Szwedzi okolicę i zabrali z Olsztyna kilka cennych ksiąg, dziś w archiwum sztokholmskiem zachowanych. W 1663 r. zniszczył miasto wielki pożar. Po okupacyi Warmii przez Fryderyka Wielkiego w jesieni r. 1772, ustała świecka jurysdykcya kapituły w Olsztynie, pozostała tylko duchowna jurysdykcya biskupa. Zaraz w następnym roku d. 26 maja 1773 r. pastor Żacha z Olsztynka na Mazurach odprawił ewangielickie nabożeństwo na zamku olsztyńskim, a od r. 1793 otrzymało miasto stałego pastora. W 1802 r. zapadł się kościół św. Ducha i już nie został odbudowany; w r. 1806 kościół św. Krzyża został rozebrany. W r. 1807 musiało miasto zapłacić Francuzom 2384 talarów kontrybucyi wojennej. Dnia 3 lutego 1807 roku stał Napoleon całą godzinę konno na rynku olsztyńskim. Pruski strzelec Rydzewski, wdrapawszy się na jeden dom, na dachu w rynnie stojąc, już odciągał był kurek swej ostro nabitej fuzyi, wprost mierząc w cesarza, zdołano mu jednak przeszkodzić. Miasto w tych czasach cierpiało ogromnie. W 1503 r. urodził się w Olsztynie Łukasz David, któremu zawdzięczamy obszerną kronikę pruską. David był urzędnikiem dworskim w Królewcu u ks. Olbrachta, fundował w Lipsku stypendyum dla akademików Prus Wschodnich, i umarł r. 1583. Kronika jego, nad którą pracował przez 40 lat, wydaną została dopiero w r. 1812 przez dyrektora archiwum dr. Hennig. W 10 księgach opisuje ona dzieje pruskie aż do bitwy pod Grunwaldem. Olsztyński powiat, największy z pow. warmińskich, ma 24,60 mil kwadr., 62,331 mk., pomiędzy którymi 36,500 Polaków. Co do wyznania: 56,998 kat., 4,831 ew. i 481 żydów. W 1819 r. miał powiat 25,370 mk., r. 1840: 34,865, a r. 1864: 47,901 (z których 35,529 Polaków). Długość powiatu wynosi 6,5 mil, szerokość 6 mil. Południowa część powiatu jest wyżyną górzystą i pokrytą lasami, w niektórych miejscach wynosi się ona do 400 stóp npm., jak pod Jełgunią i Stabigodą. Z lasów, które w ogóle obejmują około 5 mil kwadr., zasługują na wzmiankę: Ramuk, Kudypy, lasy należące do Tabórza w pow. ostródzkim i do Sadłowa w pow. reszelskim. Jezior powiat dużo posiada, największe są: Łańsk pod Wutrynami (4,000 mr.), na którem kilka wysp, jak: Stodółka, Pawłosiew, Pryki, Grzyb, Pluśne pod Pluskami (3,500 mr.), Wadąg (2500 mr.), jezioro Klebarskie (2,500 mr.). Bardzo znaczną jest też liczba stawów, źródeł i bagien. Największe rzeki są: Łyna (niem. Alle), Passarya (Passarge) i Pisz (Pissa). Łyna, pochodząca z pow. niborskiego, płynie przez jezioro Łańsk i Ustrych i jest dość szeroką. Wodospad jej wynosi od jeziora Łańsk do młyna olsztyńskiego (2 mile) 76 stóp 10 cali. Pisz pochodzi, z jeziora Pisz, przyjmuje pod Wartemborkiem rzeczkę Kirmas, płynie przez jezioro Wadąg i wpada pomiędzy Olsztynem i Dywitami pod naz. Wadąg do Łyny. Passarya stanowi zachodnią granicę powiatu, źródło jej znajduje się niedaleko od Gryżlinów. Grunt w powiecie jest częściami urodzajny, częściami ubogi z powodu licznych kamieni i lotnego piasku. Na obszarze powiatu było w 1866 r. w ogóle 536,551 mr. ziemi, a w tera 516,273 mr. opodatkowanej. W tej liczbie było: roli ornej 213,678 mr., ogrodów 484 rar., łąk 41,576 mr., pastwisk 94,279 mr., borów i lasów 133,929 mr., wód 30,543 mr., nieużytków 1,781 mr. Wszystkie grunta rozdzielone między 2 gminy miejskie (Olsztyn i Wartembork) , 140 wiejskich i 89 dóbr samodzielnych. W 1864 r. powiat O. miał 11,460 koni, 24,287 sztuk bydła, 54,499 owiec, 9,035 świń, 282 kóz, 2,384 ulów. Powiat posiada dwa miasta (Olsztyn i Wartembork), 44 dóbr i 130 wsi i obejmuje dekanaty Olsztyn, (parafie: Olsztyn, W. Bartąg, Brunswałd. Gietrzwałd, Dywity, Gutkowo, Gryźliny, Jonkowo, Neu Kokendorf, Szombruk, Szombark, Wutryny) i Wartembork (parafie: Wartembork, Stary Wartembork, W. Bartołty, Klewki, W. Klebark, Lamkowo, Purda, Ramsowo, Sętal). Za czasów staropruskich należały terytorya Bartąg i Gągławki (stanowiące dzisiejszy powiat olsztyński) do ziemi gołędzkiej (Galindien). Po organizacyi biskupstw pruskich, dostały się terytorya te r. 1254 do Warmii, utworzono wtedy starostwa olsztyńskie i wartemborskie, z których pierwsze było pod rządem kapituły, drugie pod rządem biskupa. Kolonizacya, jak na całej Warmii, była niemiecka; dopiero od początku panowania polskiego na Warmii zaczęła się kolonizacya polska w południowych stronach biskupstwa. W ziemi gągławskiej mieli Polacy dobra jeszcze przed r. 1349; przywilej z r. 1393 wymienia pod Szenflisem „bona Poloni.” Roku 1400 nabywa Andreas Polak majętność pod Olsztynem, r. 1361 miał Jan Milewski dobra Prossen, dziś Kellary od Jana Kelarskiego, który je posiadał r. 1375; Gryźliny miały zapewne już w 1480 r. polskich mieszkańców, gdyż „cura animarum et ecclesia” powierzoną była Adamowi z płockiej dyecezyi. W Bogdanach osiedlił się r. 1493 Paweł Bogdan, Ottendorf kupili r. 1502 Mazowszanie Szymon z Przybygzewa i Sławski z Bystrego. Od tego czasu kolonizacya polska stała się coraz liczniejszą, a około r. 1600 w powiecie olsztyńskim mieszkali prawie sami Polacy. Z rodzin szlacheckich osiedli tu: Ci-chowscy, Badyńscy, Gnatowscy, Grzymałowie, Jagodzińscy, Kromerowie, Płacheccy. — Starzy Prusacy znajdowali się także w ziemi olsztyńskiej, natrafimy ich w Warkałach, Bartęgu, Jomendorf, Wołówku, Szomfalcie, Marunach, Szałstrach, Likusach; wymarli i spolszczyli się jednak prędko, choć Łukasz David (obacz wyżej) znał jeszcze osobiście księdza w Klebarku, rodowitego Prusaka, który kazania miewał w języku staropruskim. Po okupacyi Warmii w 1772 r. stanowił pow. olsztyński część ówczesnego pow. licbarskiego i należał z całą Warmią aż do r. 1781 do Prus Zachodnich. Dzisiejszy powiat egzystuje od r. 1818. Dawniej żył w tych okolicach łoś, choć w niewielkiej liczbie, ostatni łoś utonął r. 1860 w lasach Ramuk w Łynie.
J. K. Sem.