Olsztynek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t.VII, Warszawa 1886.
Olsztynek, niem. Hohenstein, w dok. Parvum Olsztyn, miasteczko na Mazurach, w wschodniej części pow. ostródzkiego, 166 mt. npm., nad rz. Jemiołówką (Amelingfluesschen), wypływającą z jeziora Jemiołowo (Mispelsee), i nad dwoma jeziorami. Odl. 32 klm. od Ostróda i 28 klm. od Olsztyna, posiada kościół katolicki, kościół ewangielicki, gimnazyum (w starym zamku krzyżackim) i 2,467 mk., pomiędzy którymi 250 Polaków. Co do wyznania, to 1.958 ewangiel., 397 katol., 111 żydów. W 1816 r. miał O. 940 mk. Parafia ewan. (miasto i wsie okoliczne) liczy 3,344 Polaków i 1,966 Niemców.
W staropruskiej ziemi saskiej na zachód od dzikiej puszczy Patrąk, egzystował już r. 1340 zamek olsztynkowski, należący do komturstwa Ostród, którego komturem od roku 1349 był Gunter v. Hohenstein; prawa miejskie otrzymała osada 1359 r., w którym w. mistrz Winryk v. Kniprode nadał mieszkańcom 30 włók ziemiańskich i 17 dannickich, na prawie chełmińskiem. W 1410 i w 1414 r. w sierpniu zdobyli Polacy O. na krótki czas. Dnia 13 lutego 1444 r. przystąpiło miasto do związku jaszczurczego, poddało się jednak r. 1454 w wrześniu zakonowi, który natychmiast 100 marek podatków nadzwyczajnych ściągnął z mieszkańców. W następnym roku obsadził O. dowódzca żołnierzy krzyżackich Moszek (Musigk) v. Swinau, przed tem komendant w Działdowie, skąd go wyrzucili Polacy, którzy i w O. bardzo mu dokuczali. Mimo że O. z innemi miastami sprzedany został Polakom r. 1456, Moszek, podobnie jak v. Schlieben w Olsztynie, pozostał jedynym rzeczywistym panem miasta. Po skończeniu wojny został Olsztynek przy zakonie. W wojnie r. 1520 był w ręku Polaków. Po wprowadzeniu reformacyi założony tu został osobny kościół polski (dziś już nie istniejący), o którym pierwszy raz wzmiankują w r. 1579; aż do r. 1712 kościół w Kurkach był filią kościoła olsztynkowskiego. W 1626 r. mieli Polacy w O. i okolicy aż do Pasymia kwatery zimowe podczas wojny z Szwedami; r. 1656 w listopadzie i grudniu cierpiało miasto od Tatarów; r. 1709 przez mór spustoszone zostało. W 1807 r. mieli Francuzi tu kwatery, najprzód Ney, potem Augereau.
Parafia katolicka założoną została r. 1868. Kaplica, znajdująca się pod jednym dachem z mieszkaniem duchownego, już nie wystarcza; zbierają więc fundusze na budowę osobnego kościoła. W O. urodził się d. 19 lipca 1764 r. zasłużony Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, protestancki kaznodzieja polski w Gdańsku, który ułożył pomiędzy innemi bardzo dobry „Słownik języka polskiego” i umarł r. 1855. Ojciec jego, Bartłomiej M., urodzony w Łupowie pod Szczytnem, był wówczas rektorem w Olsztynie i umarł r. 1800 jako pleban w Marwałdzie. Dr. M. Toeppen, będąc dyrektorem gimnazyum olsztynowskiego, ogłosił w programach gimnazyalnych, ,,Geschichte des Amtes und der Stadt Hohenstein” (1859 i 70). Tutejszy pro-fes. J. Heinicke napisał r. 1853 rozprawę o Janie Zamoyskim, wielkim kanclerzu kor. polskiej, a w 1874 r. o Rokoszu szlachty polskiej przeciw Zygmuntowi III. W r. 1849 zaczął: w Olsztynku wychodzić „Przyjaciel Ludu” pod redakcyą wyższego nauczyciela gimnazyalnego Dudka. Pisemko to pisane w języku polskim, ale w duchu niemieckim, niespełna rok wychodziło.
J. K. Sem.