Reszel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t.IX, Warszawa 1888.
Reszel, niem. Roessel, miasto powiatowe na niem. Warmii, pod 54° 3′ półn. szer. i 38° 49′ W8ch. dług., odl. 15 klm. od Korsz, st. kolei toruńsko-wystruckiej i południowej wschodnio-pruskiej, przy bitym trakcie do Ządzborku. Leży nad rzeką Zaine albo Eiser, w okolicy pagórkowatej, z urodzajną glebą gliniastą. Ma 4627 mk., z których 27,5% ewang., 3,6% żydów, pozostali są katolicy. Trudnią się przeważnie rolnictwem (uprawiają pszenicę), chowem bydła rogatego rasy holenderskiej i wschodnio-fryzyjskiej, a wreszcie tkactwem. Zboże odstawiają do Królewca, bydło do Berlina. Istnieje tu wyrób grzebieni trzcinowych dla tkaczów, z trzciny rosnącej w pobliskiem jeziorze Zaine. Grzebienie te rozchodzą się po Prusach, Pomorzu, Poznańskiem i Polsce. W mieście znajdują się 2 gorzelnie, 2 browary, 3 cegielnie. Raz do roku odbywa się jarmark na płótna. Miasto posiada gimnazyum, urząd mierniczy, sąd, pocztę i telegraf. Poczta kursuje między Reszlem a Korszami i Reszlem a Ządzborkiem.
Zamek w R. zbudowany został zaraz po pierwszem ujarzmieniu Bartów około r. 1240, ale załoga krzyżacka musiała go opuścić w 1262 r., wypędzona przez ludność miejscową. Miasto przy zamku założonem zostało r. 1337 na mocy przywileju z 12 lipca wydanego w Licbargu przez kapitułę warmińską. Założeniem zająć się miał „discretus et fidelis noster, Elerus„, który za to 8 włók (z 80 włók ogółem) jako założyciel, zaś 2 „de speciali gratia” otrzymuje. Na mieszkańców wolno mu przyjmować tak Niemców jak Prusaków i obdzielać ich gruntami; 6 włók przypada kościołowi. Osadnicy mają 10 lat wolności; od 11 roku płacą od włóki 1/2 marki czynszu w święto Oczyszczenia M. Boskiej. Dokument ten potwierdza w 3 lata potem (r. 1340) biskup Herman. Owemu Elerusowi w 1368 nadaje biskup Jan na wieczyste czasy sołectwo w Reszlu. I o mieście samem pamiętali biskupi. W 1367 r. nadaje biskup Jan drzewo z 30 włók lasu tak do budowli domów jak i na opał. Po wycięciu wracają włóki w posiadanie biskupa. Dziś budynki zamkowe służą za mieszkania prywatne i rezydencyę pastora, a kościół zamkowy oddano protestantom. Kościół katolicki p. w. św. Piotra i Pawła jest piękną budowlą ostrołukową. Patent okupacyjny z 1656 r. wspomina prócz tego jeszcze kościół jezuicki z klasztorem i szkołą. Jezuici osiedli tu w r. 1631 i zajęli opuszczony klasztor augustyanów. Jan Kazimierz zapisał w 1661 r. dla kollegium tutejszego 100,000 złp., oparte na dobrach żywieckich. Kollegium składało 25 ojców, a dla uczniów były dwa gmachy i tak zw. konwikt, w którym mieszkali ci, co za własne pieniądze się utrzymywali, i bursa, w której mieszkali mniej zamożni, spełniający obowiązki korepetytorów. Także jest tam jeszcze kościół szpitalny pod owe czasy, ale bardzo nędzny, tak samo jak i klasztor zakonnic, których jest 12, a które żadnych innych dochodów nie mając, z szycia i haftowania żyją.
Z czasów krzyżackich pochodzi wielki most przez rzekę Eiser, łączący miasto z przedmieściami. W jego filarach urządzono mieszkania dla biednych. Na roli obywatela Olszewskiego znaleziono potłuczone urny z.resztkami spalonych kości i t. d. Dawniej był R. stolicą wójtostwa, dziś powiatu. Dokument okupacyjny z 1656 r. zawiera szczegółowy spis inwentarza wójtostwa, wszystkich młynów, folwarków i jezior, wreszcie dochodów i rozchodów, wysiewu na folwarkach; także spis wszystkich wsi wójtostwa, między któremi większość stanowią polskie.
Ciekawe są zapiski o pensyach urzędników i cenach bydła i zboża. Wójt dostawał 100 tal. czyli 450 flor., dalej 24 fl. na korzenie, 15 fl. na światło, 100 szef. żyta = 225 flor., 30 szefli jęczmienia = 60 flor., 5 szef. grochu, 3 łaszty i 49 szef. owsa, 6 szef. pszenicy = 27 flor., 7/8 masła = 70 flor., 7 kóp sera = 21 fl., 3 tłuste świnie po 5 tal., 260 kur po 6 groszy, 80 gęsi po 15 groszy, 6 szefli jęczm. na ospę. Zaś 2 studentów w szkole reszelskiej u jezuitów dostaje utrzymanie i to kwartalnie: gotówką 45 flor., 4 szef. żyta, 1 szef. jęczm., 1/4 szef. grochu, 1/2 szef. pszenicy, 2 szef. owsa, 6 kwart masła, 1 kopę sera, 12 kur, 6 gęsi, 4 szefie słodu na piwo, 1 połeć okrasy, 12 klaft drzewa. Reszelski powiat leży w wschodniej części regencyi królewieckiej, między 53°45′ i 54°9′ półn. szer. a 38°13′ i 38°53′ wsch. dług. Graniczy z półn. z pow. licbarskim, prusko-holądzkim i rastemborskim, ze wschodu z rastemborskim i ządzborskim, z południa z szczycieńskim i olsztyńskim, z zachodu z olsztyńskim i licbarskim. Obejmuje 852 klm. kwadr. Najznaczniejszą z drobnych rzeczek w powiecie jest Rhain, wypływający z jezior w połud.-wschod. części, który przepłynąwszy jezioro Zain, przybiera jego nazwę i jako Zain wstępuje w granice pow. prusko-holądzkiego. Drugą rzeczką jest Dymra, wypływająca z jeziora t. n. w pow. szczycieńskim, która dosięgnąwszy do Biskupia zwraca się na połud.-zach., przepływa jezioro Krax i wstępuje na obszar pow. olsztyńskiego. Z jezior ważniejsze: Lautern, Dadal, Sprech i Zain. Zain należy do dóbr rycerskich Bischdorfu, a właściciel osusza je obecnie. Obszar osuszony ma według mniemania fachowych ludzi stać się równym holenderskim moczarom. Na melioracyą tę dał powiat 260,000 mrk zapomogi. Obszar powiatu obejmuje 333,426 mr. pruskich, z tego 323,707 mr. opodatkowanych (1866 r.). Roli ornej było 180,681 mr., ogr. 668, łąk 43,214 mr., past. 22,633 mr., borów i lasów 61,330 mr., wód 14,613 mr., nieuż. 565. Obszar ten należał do 3991 właścicieli i dzielił się na 9317 oddzielnych posiadłości, tworzących 83 wsi, 37 dóbr i 4 gminy miejskie: Reszel, Jeziorany, Bisztynek, Biskupice. W 1866 r. było 46,714 mk., 1871 r. 49,398 mk. (43,156 kat., 5798 ewang., 436 izr., 9 dysyd.); w 1886 r. 50,143 mk. Według Schlotta tylko 1/6 część ludności mówi po polsku. W 1864 r. było w powiecie 11,424 koni, 19,149 sztuk bydła, 41,935 owiec, 10,355 świń, 438 kóz, 1943 ulów. Reszelski dekanat, dyecezyi warmińskiej, obejmuje parafie: Reszel, Bisztynek, Ządzbork, Glockstein-Schellen, Koellen, Legienen, Plauzy, Santopy, Sturmhuebel i Świętolipka.
Ad. N.