W tym dziale prezentujemy hasła dotyczące miast i wsi Warmii, pochodzące z monumentalnego wydawnictwa Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. W spisie miejscowości, obok nazw pochodzących ze Słownika… umieszczono nazwy współczesne.
Zmiany toponimów warmińskich po II wojnie światowej
Uchwała nr 46 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z dnia 25 lutego 1947 r. informowała o formalnej likwidacji Państwa Pruskiego. Oznaczało to, że oficjalnie przestała funkcjonować nazwa Prusy Wschodnie. W tym czasie trwały dyskusje na temat nazwy, jaką powinny nosić tereny północno-wschodniej Polski. W dokumentach przewijała się nazwa „Okręg Mazurski” na określenie całego obszaru obecnej Warmii i Mazur. Ostatecznie w wyniku nowego podziału administracyjnego powstało neutralnie brzmiące „województwo olsztyńskie”. Dopiero w roku 1998, wraz ze zmianami w podziale administracyjnym Polski, zaczęła funkcjonować bardziej adekwatna nazwa – „województwo warmińsko-mazurskie”.
Od roku 1945 przy Instytucie Zachodnim istniała Sekcja Onomastyczna, zajmująca się materiałem językoznawczym oraz historycznym Ziem Odzyskanych, w tym Okręgu Mazurskiego. W czasie Pierwszego Zjazdu Onomastycznego (odbył się w Szczecinie w 1945 roku) dyskutowano o przywracaniu dawnych polskich nazw i zastępowaniu nazw niemieckich nowymi, jeśli nie istniały polskie odpowiedniki. Za główne źródło nazw przyjęto Słownik geograficzny Królestwa Polskiego… Wznowiono działalność przedwojennej Komisji Ustalania Nazw Miejscowości, która funkcjonowała w latach 1946-1950. W wyniku prac Komisji zmieniono tysiące nazw miejscowości na Ziemiach Odzyskanych. W przypadku zniemczonych nazw pruskich wracano często do pruskiego pierwowzoru i spolszczano go. Tworzono także nazwy zupełnie nowe, np. pochodzące od nazwisk zasłużonych postaci (Pieniężno w miejsce dawnego Melzaku, Srokowo w miejsce Drengfurtu).
Najważniejsze informacje o Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego…
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich to obszerne dzieło w formie słownika encyklopedycznego, wydawane w Warszawie w latach 1880-1902 przez Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego. W słowniku znaleźć można toponimy (nazwy miejscowe) z obszaru Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz wybranych terenów ościennych, takich jak Śląsk czy Prusy Książęce. Stanowi bogate źródło informacji m. in. o geografii, gospodarce, demografii i historii Polski.
Inicjatorem powstania Słownika geograficznego… oraz jego głównym redaktorem był Filip Sulimierski. Prace redakcyjne prowadzili także Bronisław Chlebowski i Władysław Walewski. Pomocnikami redakcji byli m.in.: Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński i Aleksander Świętochowski.
Redakcją materiałów z Pomorza, Mazur i Warmii zajmowali się ks. Jakub Fankidejski oraz ks. Romuald Frydrychowicz. Publikację w znacznej części sfinansował Witold Zglenicki. Odpowiednio sformułowany tytuł słownika pozwolił uniknąć ingerencji cenzury carskiej.
Dzieło stanowi opis niemal wszystkich miejscowości, rzek, jezior i szczytów górskich z terenów pierwszej Rzeczpospolitej. Do stworzenia tak szczegółowego opracowania wykorzystano dane pochodzące z urzędów oraz nadsyłane przez osoby amatorsko zajmujące się historią i geografią swojego regionu. Z tego względu wartość merytoryczna opisów jest niejednolita. Trudności w ujednoliceniu haseł z pochodzących z trzech zaborów sprawiły także różnice w metodach statystyki urzędowej poszczególnych obszarów kraju.
Indeks powiatów Prus Wschodnich
W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego… zastosowany został następujący podział Prus Wschodnich:
- braniewski lub brunsberski (Bransberg),
- darkiański,
- ełcki lub łecki (Lyck),
- fiszhuski,
- frydlądzki lub frylądzki (fyrlądzki),
- gąbiński lub głąbiński,
- gierdawski,
- gołdapski,
- pasłęcki lub holądzki (Preussich-Holand),
- iławski (Preussich-Eylau),
- piski lub jańsborski (Johannisburg),
- kłajpedzki (Memel),
- królewiecki,
- labiewski, labiawski lub łabiewski (Labiau),
- lecki (Loetzen),
- lidzbarski, licbarski lub świętogórski (Heiselberg),
- olecki lub margrabowski (Oletzko),
- żuławski lub nizinowy (Niederung),
- olsztyński (Allenstein),
- ostródzki (Osterode),
- pilkaleński (Pilkallen),
- ragnecki (Ragnit),
- rastemborski,
- reszelski (Roessel),
- stołupiański (Stallupoehnen),
- suski (rosenberg),
- szczycieński lub szczycki (Ortelsburg),
- szyłokarczemski (Heydekrug),
- świętomiejski lub świętosiekierski (Heiligenbeil),
- tylżycki,
- węgoborski (Angerburg),
- wystrucki (Insterburg),
- ządzborski lub sąsborski (Sensburg).
Opis poszczególnych tomów Słownika geograficznego Królestwa Polskiego
- Tom I (Aa – Dereneczna), 1880, 960 s.
- Tom II (Derenek – Gżack), 1881, 943 s.
- Tom III (Haag – Kępy), 1882, 960 s.
- Tom IV (Kęs – Kutno), 1883, 963 s.
- Tom V (Kutowa Wola – Malczyce), 1884, 960 s.
- Tom VI (Malczyce – Netreba), 1885, 960 s.
- Tom VII (Netrebka – Perepiat), 1886, 960 s.
- Tom VIII (Perepiatycha – Pożajście), 1887, 960 s.
- Tom IX (Poźajście – Ruksze), 1888, 960 s.
- Tom X (Rukszenice – Sochaczew), 1889, 960 s.
- Tom XI (Sochaczew – Szlubowska Wola), 1890, 960 s.
- Tom XII (Szlurpkiszki – Warłynka), 1892, 960 s.
- Tom XIII (Warmbrun – Worowo), 1893, 960 s.
- Tom XIV (Worowo – Żyżyn), 1895, 930, 8 s.
- Tom XV, cz. 1 (Abablewo – Januszowo), 1900, 640 s.
- Tom XV, cz. 2 (Januszpol – Żyżkowo, Aleksin – Wola Justowska), 1902, 741, [2] s.
Źródła:
- http://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82ownik_geograficzny_Kr%C3%B3lestwa_Polskiego
- http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Ustalania_Nazw_Miejscowo%C5%9Bci
- Izabela Lewandowska, Oswajanie poniemieckiej przestrzeni nazewniczej na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej, w: Nazwa dokumentem przeszłości narodu, red. J. Nowosielska-Sobel, G. Strauchold, W. Kucharski, Wrocław 2010, s. 35-64.